Botmonning vaqt bo‘ylab parvozi
"Mann" so‘zidan kelib chiqqan o‘lchov birligi - botmondan boshlaymiz. Ushbu og‘irlik o‘lchovi Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarida, jumladan, Misr, Suriya, Iroq, Eron va Turkiyada ishlatilgan, shuningdek O‘rta Osiyoda ham keng tarqalgan edi. E’tiborli jihati shundaki, buyuk sayyoh Afanasiy Nikitin o‘zining "Uch dengiz osha sayohat" asarida botmon haqida eslatib o‘tgan.
Shariat bo‘yicha, botmonning standart og‘irligi taxminan 832 grammni tashkil etgan. Biroq, hudud va tarixiy davrga qarab, uning qiymati sezilarli darajada farq qilgan. Masalan, Xorazmda botmon 20,16 kilogrammdan 40,95 kilogrammgacha, Buxoro va Samarqandda 8 pudgacha (131,044 kilogramm), Farg‘onada 8 puddan 10 pudgacha (163,8 kilogrammgacha), Toshkentda esa 10,5 pudgacha (171,88 kilogramm) bo‘lgan. Ushbu og‘irlik o‘lchov birligining turli xil qiymatlari an’anaviy o‘lchov tizimlarining qanchalik moslashuvchan va mahalliy sharoitlarga moslashtirilganligini ko‘rsatadi.
Ushbu og‘irlik o‘lchovining qiymatlari turlicha bo‘lganligi sababli, ikki xil - kichik va katta botmon paydo bo‘ldi. Kichik botmonning aniq og‘irligi 20,6 kg bo‘lgan, "Toshkent botmoni" deb ataluvchi katta botmon esa 171,99 kg ga yetgan. Og‘irlikdagi bunday katta farq savdo va xo‘jalik faoliyatining mintaqaviy xususiyatlari bilan bog‘liq edi. Bu holat standartlashtirish zarurati bilan uzoq yillar davomida shakllangan mahalliy an’analar o‘rtasidagi ziddiyatni ko‘rsatardi.
Bundan tashqari, botmondan boshqa botmon-daxsar ham mavjud bo‘lib, u O‘rta Osiyoning ayrim hududlarida 32 kilogrammga teng deb hisoblangan. Bunday yirik o‘lchov birliklari savdo-sotiqda, ayniqsa, don, paxta, jun va boshqa ulgurji hisobni talab qiladigan tovarlarni sotishda juda qulay bo‘lgan.
Kichik va katta botmon kabi og‘irlik o‘lchovlarining beqarorligi savdo hisob-kitoblarini sezilarli darajada qiyinlashtirgan, bu esa vaqt o‘tishi bilan o‘lchovlarni bir xillashtirishni dolzarb zaruratga aylantirgan. Bu jarayon O‘rta Osiyo Rossiya imperiyasiga qo‘shib olingandan so‘ng, kundalik turmushga gramm, kilogramm va pudlar kirib kelishi bilan yanada tezlashgan. Biroq asrlar davomida shakllanib kelgan an’anaviy o‘lchov birliklari Turkiston mahalliy aholisi orasida uzoq vaqtgacha saqlanib qolgan.
Qiziq tomoni shundaki, botmon og‘irlik o‘lchovi bo‘lishi bilan birga, ayrim hududlarda maydon o‘lchovi sifatida ham qo‘llanilgan. Ba’zi joylarda bir gektarga teng bo‘lgan birlik "satx-botmon" deb atalgan, bu esa mazkur atamaning an’anaviy o‘lchov tizimida ko‘p qirrali ekanligini ko‘rsatadi.
Oz bo‘lsa-da, qadrli misqol
Qadimdan beri odamlar o‘lchash uchun qo‘lga olib ko‘rsa bo‘ladigan aniq narsalardan foydalanib kelishgan. Aynan shu sababli "tariq donasidek", "zig‘ir urug‘idek" yoki "tirnoqchalik" kabi qiyoslashlar paydo bo‘lgan — bular nafaqat o‘lcham, balki og‘irlik yoki hatto maydon haqida ham tasavvur bergan. Ushbu iboralar o‘zbek tilida bugun ham qo‘llaniladi. Misol uchun, Oybekning "Qutlug‘ qon" romanida Shokir ota Ziyoxo‘janing ochko‘zligidan g‘azablanib, shunday o‘ylaydi: " Hovlimni u o‘zinikiga qo‘shib, ost-ust imorat qurmoqchi, yayrab-yashnamoqchi... Bilaman, ko‘pdan beri ko‘z tikib keladi.... Tirnoqcha joyimni sen xotintaloqqa bermaganim bo‘lsin!".
Qadimda turkiy tilli xalqlar orasida misqol deb atalgan og‘irlik o‘lchovi keng qo‘llanilgan. Bu o‘lchov rus zolotnigiga juda yaqin bo‘lib, 4,26 grammga teng edi. Kundalik hayotda misqolning kasr birliklari, ayniqsa yarim misqol (2 gramm) va chorak misqol (1 gramm) juda ommalashgan. Bu o‘lchovlar tibbiyot, atir-upa va zargarlik sohalarida faol ishlatilgan, chunki bu sohalarda og‘irlikning aniqligi alohida ahamiyatga ega bo‘lgan.
Yana bir mashhur o‘lchov birligi paysa bo‘lib, u ruscha "os’mushka"ga o‘xshash 50 grammga teng og‘irlik o‘lchovi edi. Xalq orasida "kaft" tushunchasi ham qo‘llanilgan bo‘lib, u "bir hovuch" yoki "changal" ma’nosini anglatardi. Bu miqdor taxminan paysaga to‘g‘ri kelardi, chunki o‘lchash amalda "qo‘lda" bajarilardi. Shu o‘rinda xalqimizning "Eldan ajralma, bir hovuchdan bersa to‘yg‘azadi, bir ursa o‘ldiradi" degan maqolini eslab o‘tish o‘rinli, bu jamiyatda birlikning muhimligini ta’kidlaydi.
Bundan tashqari, Buxoro amiri davrida paysa nafaqat og‘irlik o‘lchovi, balki qiymat birligi sifatida ham ishlatilgan. Aslida, paysaning ekvivalenti "miri" deb ataluvchi mayda tanga bo‘lib, u besh tiyinga teng edi. Biroq, xalq orasida uni ko‘pincha aynan paysa deb atashgan, bu esa og‘irlik va pul hisob-kitoblari o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni ta’kidlagan.
Muhammad Sharif Gulxaniyning xalq donoligi, maqol va masallarga boy bo‘lgan mashhur "Zarbulmasal" asarida chaksa deb atalgan og‘irlik o‘lchovi haqida so‘z yuritiladi. Unda chaksaning 5 kilogramm 300 grammga tengligi ta’kidlanadi. Uch chaksa bir pudni tashkil etgan bo‘lib, bu o‘lchovdan yirikroq yuklarni tortishda foydalanish imkonini bergan.
Bir tangaga bir qadoq go‘sht
O‘rta Osiyoda keng tarqalgan og‘irlik o‘lchovlaridan biri kadok bo‘lib, u taxminan bir funtga (450 grammga yaqin) teng edi. Bugungi kunda savdo-sotiqni kilogrammsiz tasavvur qilish qiyin bo‘lsa-da, o‘tmishda bironta bozor kadoksiz faoliyat yuritmas edi. Zamondoshlarning guvohlik berishicha, bir kadok mol yog‘i 20 tiyin, qo‘y yog‘i 22 tiyin, mol go‘shti 8 tiyin, qo‘y go‘shti esa 12 tiyin turgan.
E’tiborli jihati shundaki, o‘sha davr odamlari oziq-ovqat mahsulotlarini aynan qadoqlab sotib olishardi: ikki qadoq, bir yarim qadoq, ba’zan esa yarim qadoq go‘sht, yog‘, un, guruch yoki mosh xarid qilishardi. Vaqt o‘tishi bilan, aholi farovonligi oshgani sayin, xaridorlar mahsulotlarni katta miqdorda olishga o‘rganib bordilar. Bugungi kunda do‘konda "yarim qadoq un" yoki "bir qadoq go‘sht" so‘rashni tasavvur qilish qiyin, ammo o‘tmishda bu mutlaqo oddiy hol bo‘lgan.
Bu og‘irlik o‘lchovining ahamiyatini eski toshkentliklarning xotiralari ham tasdiqlaydi. Ulardan biri 1920-yillarga to‘g‘ri kelgan bolalik davri haqida shunday hikoya qilgan edi:
- O‘sha paytda yangi mahallada yashar edik. Go‘sht sotib olish kerak bo‘lganda, otam menga bir tanga berib: "O‘g‘lim, Mirobodga yugur, qassobdan bir qadoq go‘sht va bir qadoq yog‘ sotib ol. U halol odam, moli sifatli," derdilar. Men u yerga piyoda borib kelardim. Bir kuni birdaniga besh qadoq go‘sht sotib oldim. Qassob jilmayib: "Bugun mehmonlaringiz borga o‘xshaydi," degan.
Qiziq tomoni shundaki, qadoqning "nimcha" degan boshqa nomi ham bo‘lgan. Buni "mehmonning kayfiyati yaxshi bo‘lsa, nimcha guruch palov bo‘ladi" degan xalq maqoli ham tasdiqlaydi. Bu maqol nafaqat taomning, balki dasturxon atrofidagi do‘stona muhitning ham qanchalik muhimligini ko‘rsatib beradi.
Mayda tangalar va xalq og‘zaki ijodi
Pul masalasiga kelsak, XIX asr oxirida podsho tiyinlaridan tashqari, "chaqa", "paqir", "miri", "tanga" kabi pul birliklari muomalada bo‘lgan. Ular orasida qora grosh, kumush tanga va oltin tangalar keng tarqalgan edi. Qiziq tomoni shundaki, "olmaxon" deb nomlangan tanga ham mavjud bo‘lgan.
Savdoda qadoq o‘zgarmas og‘irlik birligiga aylangan bo‘lsa, 5 tiyinlik miri tangasi ham pul hisob-kitoblarida shunday muhim ahamiyat kasb etgan. U kundalik savdo-sotiqda keng qo‘llanilib, ko‘pchilik uchun aynan shu tanga mayda chakana savdoda asosiy vosita sifatida xizmat qilgan. Aynan shu tanga ko‘p odamlar uchun kundalik mayda savdoda hal qiluvchi ahamiyatga ega edi.
Chaqa turli xil qiymatlarga ega bo‘lgan: ba’zi hollarda u yarim tiyinga, boshqa hollarda esa bir butun tiyinga teng bo‘lgan. Biroq uning xarid qobiliyati juda past bo‘lib, bir chaqaga biror qimmatli buyum sotib olish deyarli imkonsiz bo‘lgan. Shunday bo‘lsa-da, u xalq tilida mustahkam o‘rnashib qolgan, buni "bir chaqaga ham arzimaydi" iborasi tasdiqlaydi, bu ibora ahamiyatsiz yoki foydasiz narsani ifodalaydi.
O‘sha davr pul muomalasida ikki tiyinga teng keladigan paqir ham uchragan. Ammo hokimiyat va boylikka ega bo‘lgan badavlat kishilar sariq chaqa va paqirni to‘laqonli pul deb hisoblamaganlar. Bu mensimaslik munosabati xalq og‘zaki ijodida o‘z aksini topgan: odamning arzimas ekanligini ta’kidlash kerak bo‘lsa, "burni osmonga yetadi-yu, o‘zi bir paqirchalaik qadri yo‘q" deyishardi. Rus tilida esa bu ibora yanada qisqaroq jaranglaydi: "Uning bahosi bir chaqa".
Xo‘sh, nima uchun aynan chaqa va paqir ahamiyatsiz narsalarning ramziga aylandi? Axir, yuqorida aytib o‘tilganidek, XX asr boshlarida 8-10 tiyinga bir qadoq go‘sht sotib olish mumkin edi-ku. Buning sababi mayda tangalar qiymatining o‘zgaruvchanligida yashiringan: ularning xarid quvvati vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib turardi. Pul qadrsizlanishi davrlarida bir tiyin, shuningdek, chaqa va paqir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotardi. Natijada, bu tangalarning past qiymatiga ishora qiluvchi "qora chaqa" yoki "qora cho‘yrak" kabi iboralar vujudga kelgan.
Chaqa, miri, pakir tangalari oddiy temir qotishmalaridan yasalib, kundalik savdo-sotiqda mayda pul sifatida qo‘llanilgan. Ammo kumush va oltin tangalar ancha yuqori baholangan, asosan zodagonlar va badavlat insonlar o‘rtasida muomalada bo‘lgan. Oltin tangalar dinor deb ham atalgan, bu ularning ahamiyati va yuqori qiymatini ta’kidlagan.
Gaz, ovoz, soch tolasi - uzunlik, maydon va qalinlikning o‘lchov birliklari
Uzunlik o‘lchov birliklari haqida to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak, o‘sha davrlarda keng tarqalgan o‘lchov gaz deb atalgan va 0,71 metrga teng bo‘lgan. Ushbu tushuncha qurilishda, kiyim-kechak tikishda va mato savdosida keng qo‘llanilgan. Qiziq tomoni shundaki, hatto XX asrda ham ayrim hunarmandchilik sohalarida gaz uzunlikni o‘lchashda asosiy mezon bo‘lib qolavergan.
Masofani belgilash uchun qo‘llanilgan yana bir o‘lchov birligi chaqirim deb atalgan, u inson ovozi yetib borishi mumkin deb hisoblangan distansiyani anglatgan. Bu taxminan 1,06 kilometrga teng bo‘lgan. Undan kattaroq birlik tosh bo‘lib, u sakkiz chaqirimni tashkil etardi. Farsax (yoki farsang) o‘lchovi esa 7-8 kilometrni qamrab olgan va katta masofalarni, xususan shaharlar hamda karvon yo‘llari orasidagi masofani hisoblashda qo‘llanilgan.
Yer maydonlarini o‘lchash uchun ko‘pincha taxta deb atalgan o‘lchov birligi qo‘llanilgan bo‘lib, u yirik xaritadagi alohida maydonchani anglatgan. Dehqonlar yerni hisoblash va taqsimlashni osonlashtirish maqsadida katta yer massivlarini kichikroq qismlarga - taxtalarga bo‘lishgan.
Muqimiyning asarlarida yana bir maydon o‘lchov birligi - tanob tilga olinadi. Biroq, uning o‘lchami qat’iy belgilanmagan bo‘lib, ma’muriy hududga qarab o‘zgarishi mumkin edi. Ba’zi joylarda tanob 17-18 sotixni tashkil etsa, boshqa joylarda yarim gektargacha yetib borardi.
Turli hududlarda qalinlik va kenglikni o‘lchash uchun bir hovuch, quloch va hatto soch tolasi kabi tushunchalar qo‘llanilgan. Ayniqsa e’tiborli jihati shundaki, Sharq mumtoz she’riyatida soch tolasi o‘lchovi ramziy ma’no kasb etgan: mahbubaning qaddi-qomati ko‘pincha inson soch tolasiga qiyoslanib, uning nozikligi va nafosati ta’kidlangan. O‘rta asr o‘zbek shoiri Lutfiy o‘z g‘azallarida shunday bitgan edi:
"Sening nozik kamoning soch tolasidek ingichka,
Dilim shu soch ustida osilib turganmidir ana?
Agar o‘shal saroy yo‘lidan sendek sarv yurar bo‘lsa,
Oyog‘im titrar edi, qorquvidan yo‘lning ana."
Ushbu qadimiy o‘lchov birliklarining ko‘pchiligi bugungi kunda iste’moldan chiqib ketgan. Biroq, ularning ayrimlari hamon saqlanib qolgan. Masalan, Sharqda vaqt hisobida hozirga qadar muchal - o‘n ikki yillik (ba’zan o‘n uch yillik) davr tushunchasi qo‘llaniladi. Ko‘plab keksa yoshdagi insonlar nafaqat yubileylarnigina, balki hayotlarining minginchi oyini ham nishonlaydilar, bu esa 84 yoshga to‘g‘ri keladi.