Sovet kinematografiyasi voqelikni aks ettirishdan ko‘ra, uni mafkura qoliplari asosida yaratardi. Ekrandagi o‘zbek Sharq zaminidek saxovatli, bag‘rikeng, ezgulik timsoli bo‘lib qoldi. Biroq bu nurli siymoning tili yo‘q edi: uning ovozi, o‘z tarixi bo‘lmagan, u savollar bermas, bahslashmas, tanlov qilmas edi. U inson sifatida namoyon bo‘lmay, faqat g‘oyaga xizmat qilardi.
Birodarlik utopiyasi: sovet kinosida o‘zbek qahramoni
Bunday yondashuvning eng ta’sirchan namunalaridan biri Shuhrat Abbosovning “Toshkent – non shahri” (1968) filmi bo‘ldi (Rus yozuvchisi Aleksandr Neverovning shu nomdagi qissasi asosida yaratilgan, asar 1923-yilda yozib tugatilgan va nashr etilgan). Volga bo‘yidagi ommaviy ochlikdan qutulish va oilasini boqish uchun yosh Misha Toshkentga yo‘l oladi. Voqealar bola nigohidan hikoya qilinadi, filmdagi o‘zbek qahramoni esa hikoyachi emas, balki fon obrazi: so‘zsiz, mehribon, zaruriy. U qutqaradi va boshpana beradi, ammo soya bo‘lib qolaveradi. Uning olijanobligi mutlaqlikka ko‘tariladi, biroq shaxssiz tasvirlanadi.
Abbosovning boshqa asari – “Sen yetim emassan” (1962-yil) filmida o‘zbekistonlik kinematografik qiyofasi yanada batafsil chizgilar bilan boyitiladi. Film SSSRning turli burchaklaridan kelgan o‘n beshta yetim bolani o‘z bag‘riga olib, farzandlikka olgan temirchi Shoahmad Shomahmudovning o‘zbek oilasi haqida hikoya qiladi. Bu urush ortidagi hayotda jang maydonidagi qahramonlik emas, balki insoniylik jasorat mezoniga aylangani haqidagi qissadir.
Ammo bu yerda ham, qilmishning ulug‘vorligiga qaramay, bosh qahramonlar – temirchi va uning oilasi sovet xalqining birligi haqidagi afsonaviy g‘oyalardan tarkib topgan mozaikaning unsuri sifatida namoyon bo‘ladi. Yaxshilik bu yerda shaxsiy fazilat emas, balki davr taqozo etgan ijtimoiy tuyg‘udir.
Shunga qaramay, o‘sha davr ruhi shunday ediki, Ikkinchi jahon urushi yillarida minglab o‘zbek oilalari Rossiya, Ukraina, Belorussiyaning front yaqinidagi yoki bosib olingan hududlaridan ko‘chirilgan bolalar bilan bir tom ostida yashadi. Bu haqida Hamid G‘ulom “Toshkentliklar” asarida yozgan, aktyor Yuriy Stoyanov va bolaligi O‘zbekistonda o‘tgan qo‘shiqchi Iosif Kobzon ham buni eslagan. 2019-yilda rossiyalik jurnalist Mixail Gusman hatto Toshkentga “Front ortidagi qahramon shahar” unvonini berishni taklif qilgan edi.
Toshkent jonli qahramon sifatida Aleksey Germanning “Urushsiz yigirma kun” (1976-yil) filmida ham namoyon bo‘ladi. Shahar bezak sifatida emas, balki jonli va taassurotli tarzda tasvirlangan. Unda urushning nafasi sezilsa-da, hayot, sevgi va madaniyat ham mavjud – hatto eng og‘ir 1942-yilda ham bu yerdagi teatrlar faoliyatini to‘xtatmagan. Yuriy Nikulin ijro etgan qahramon – yozuvchi va front muxbiri - bu yerda muhabbatga duch keladi, o‘z ocherklari asosida film suratga olinishini kuzatadi. Bu hikoyada Sharq g‘alati ko‘rinmaydi, aksincha u boshpana, tayanch va umid beradi.
“Jangga faqat keksalar boradi” (1973) filmidagi qiruvchi uchuvchi ham haqiqiy jonli va to‘laqonli o‘zbekistonlik qahramonga aylandi. Rustam Sag‘dullayev ijro etgan bu rolda mubolag‘adan asar ham yo‘q. Kichik leytenant “Romeo” – jasur, nozik, fojiali obraz bo‘lib, u oddiy bezak emas, balki asosiy qahramonlardan biridir. Uning rus uchuvchi qizi Mashaga bo‘lgan tuyg‘ulari internatsionalizm shiori emas, balki haqiqiy hayotiy dramatik voqeadir.
Migrant obrazi: komik groteskdan ijtimoiy fojiagacha
Sovet O‘rta Osiyosidan kelgan romantik arxetip 2000-yillarda haddan tashqari bo‘rttirildi. Bu davrda ommaviy rus tilidagi kinematograf Rossiyaga mehnat migratsiyasi hodisasiga e’tibor qaratdi. “Наша Russia” teleloyihasidagi (2006-2011-yillar) Ravshan va Jamshut juftligi (2006-2011-yillar) xalqlar do‘stligi haqidagi sovet kinosining afsonasini buzishning eng yorqin va ziddiyatli misollaridan biriga aylandi. Ushbu qahramonlar shartli Tojikistondan kelgan muhojirning umumlashtirilgan stereotipik qiyofasini – sodda, ojiz, tentak obrazini mujassamlashtiradi.
Sitkom janrida yaratilgan bu obrazlar ataylab umumlashtirilgan va shaxssizlantirilgan. Ularning vazifasi masxara qilish emas, balki begonalashtiruvchi kulgi orqali “boshqa”ning obrazini mustahkamlashdir. Ba’zi epizodlarda ijodkorlar mehnat muhojirlarining haqiqiy muammolarini yuzaki bo‘lsa-da ko‘rsatishga intilishgan. Biroq, ba’zan nafratli va ksenofobik bo‘lgan grotesk, hatto qahramonlar asosiy huquqlaridan mahrum etilganda, aldanganda, qamoqda ushlab turilganda, cho‘ntagida bir necha yuz rubl bilan kelajaksiz va qadr-qimmatsiz holda uyga qaytganlarida ham fojiani ko‘rishga to‘sqinlik qildi.
2010-yillarda Markaziy Osiyo aholisini insoniylikdan mahrum qilish tendensiyasini rejissyor Mixail Borodin o‘zgartirishga urinib ko‘rdi. Uning haqiqiy voqealarga asoslangan asosiy asarlari – “Registratsiya” qisqa metrajli filmi (2019-yil) va “Mahsulotlar 24” (2022-yil) to‘liq metrajli dramalaridan iborat.
“Gorkiy fest” IV festivalida namoyish etilgan “Registratsiya” filmi kasal chaqalog‘iga dori-darmon olib kelayotgan ayolni uy oldida to‘xtatgan politsiya haqidagi voqeani aks ettiradi. Rus tilini bilmagani sababli, ayol ampulalarning maqsadini tushuntira olmaydi, natijada hibsga olinib, politsiyachi tomonidan zo‘ravonlikka uchraydi. Ayniqsa, qorong‘u xonadonda yolg‘iz qolgan chaqaloq sahnasi tomoshabinda kuchli taassurot qoldiradi. Oddiy maishiy fojia orqali himoyasizlik, qo‘rquv va chorasizlik haqida chuqur mulohaza yuritiladi.
72-Berlin kinofestivalida taqdim etilgan “Mahsulotlar 24” to‘liq metrajli filmi ham xuddi shu mavzularni – zo‘ravonlik, jazosizlik va huquqiy bo‘shliqni ko‘taradi. Film ijodkorlari “Golyanovo qullari” deb nom olgan voqealardan ilhom olishgan.
Filmda nafaqat ekspluatatsiya tizimi, balki uning o‘zini-o‘zi takrorlash mexanizmi ham aks ettirilgan. Do‘kon egasi Janna shafqatsiz, sovuqqon va o‘zining jazosiz qolishiga ishonch hosil qilgan ayoldir. Voqea sobiq qurbon – bosh qahramon Muhabbat (uni Zuhara Sansizbay ijro etgan) o‘zi zolimning o‘rnini egallaganda yanada dahshatli tus oladi.
Uning o‘zgarishi ramziy va ko‘z bilan ko‘rinarli darajada: azob chekkan, ko‘zlari so‘ngan ayoldan u yangi “Janna”ga aylanadi – sochlari oqartirilgan, o‘sha do‘konda, yangi “qullar” orasida. Uning xatti-harakatlarini onasining kasalligi, vatanida qo‘llab-quvvatlovning yo‘qligi, farzandidan ayrilganligi bilan oqlashga urinish mumkin. Ammo bu faqat shaxsning qanchalik chuqur singanligini va zulm tizimi o‘zgarmay qolgan jamiyatning kasalligini ta’kidlaydi, xolos.
Bugungi kunda ijtimoiy kinoga qiziqish ortib borayotgan va sobiq sovet davridagi o‘zlikni qayta anglash jarayonida bunday filmlar muhim va og‘riqli haqiqatni ochib bermoqda. Ular nafaqat jamiyatning nazaridan chetda qolib ketgan odamlar taqdirini qayd etadi, balki jabrlanuvchi va jallodning sherigiga aylanish o‘rtasidagi chegaraning qanchalik nozikligini ham ko‘rsatib beradi.
Aleksandr Novikov-Yanginovning “Yulduzlar” asari (2018-yil) ham alohida ajralib turadi. Kartina qahramoni – qizining davolanishi uchun pul ishlash uchun Moskvaga kelgan toshkentlik o‘qituvchi, etnik rus - boshqa obrazning ramziga aylanadi: ziyoli, munosib, fojiali insoniy. Bu komik niqob ham, fon qahramoni ham emas. Viktor Suxorukov tushunarsiz tarzda zaif, himoyasiz, shu bilan birga, nihoyatda halol insonning hikoyasini so‘zlab berishga muvaffaq bo‘ldi – bundan tashqari, kadrda deyarli mukammal o‘zbek tilida gapira oldi.
O‘zining barcha sxematikligi va sodda san’at qoidalariga moyilligiga qaramay, “Yulduzlar” bir muhim madaniy hodisani yoritadi: rusiyzabon va Markaziy Osiyoning tub aholisi bir-biriga tuyulganidan ko‘ra ruhiy jihatdan ancha yaqinroq. Qirg‘iziston, Tojikiston va O‘zbekistonda ular tushunarli, odatiy, deyarli o‘ziniki. Tarixiy vatanida, Rossiyada ular allaqachon deyarli begona, ularning yagona imtiyozi – migrantlar orasida pasportdagi ismi-sharifi bilan ajralib turish.
“Yulduzlar”ning so‘nggi kadrlari “Aka-2” filmidagi kichik Sergey Bodrovning qahramoniga kechiktirilgan ommajga o‘xshaydi: yuk mashina haydovchisi, Suxorukov qahramoni, mamlakatdan qochish – faqat bu yerda aka-ukalar butunlay boshqacha.
Stereotiplar pardasini yorib o‘tishga yana bir urinish 2011-yilda Oleg Xaybullin tomonidan suratga olingan “Taqdir tanlovi” seriali bo‘ldi. Uning “Iste’dod” qismida O‘zbekistonlik olim Alik Xasanovich obrazi namoyon bo‘ladi. U shunchaki arxetiplardan iborat andoza emas, balki to‘laqonli qahramon, mustaqil fikrlaydigan va boshqalar bilan teng huquqli shaxs bo‘lgan raqib sifatida tasvirlangan.
Unsiz soyadan ovozgacha
Rus tilidagi kino asta-sekin gastrobayterning qolipli umumiy qiyofasidan voz kechmoqda. Bu og‘ir nemischa so‘z ortida murakkab taqdirlar, jonli insoniy tabiatlar va munosib hayotga intilish yashiringanini tushunish kelmoqda. Shunday qilib, g‘alati va sxematik emas, balki chuqur insoniy va samimiy bo‘lgan haqiqiy tasvirlashga yo‘l ochilmoqda. Sifatli to‘liq metrajli kino kinoyadan achinishga, qoralashdan tushunishga intilishga muhim o‘tishga tayyorlanmoqda. Bunday filmlar hozircha ko‘p emas, ammo allaqachon suratga olinganlar ekran hikoyasining yangi axloqini shakllantiryapti.
Zamonaviy kino o‘zbekistonlikka nafaqat subyektlikni, balki ovozni ham qaytarmoqda. Bu ovoz esa nafaqat rus yoki o‘zbek tillarida, balki insoniyat tajribasining umumiy tilida ham yangramoqda.
Bu yangi qiyofaning kelajagi ko‘povozlilik va xilma-xillikda. U muhojir, askar, shifokor, ona yoki o‘smir bo‘lishi mumkin. U xato qilishi va izlanishi, kechirishi va kurashishi mumkin. Eng muhimi, u haqiqiy bo‘lishi kerak. Asllik – yangi o‘zbekistonlik qahramonni ikki o‘lchamli ekran qo‘g‘irchog‘idan ajratib turadigan narsadir.