Bugungi kunda O‘zbekistonda 16 ta diniy konfessiya mavjud bo‘lib, ular 130 dan ortiq millat vakillariga xizmat ko‘rsatmoqda. Biz ulardan beshtasi bilan cheklanishga qaror qildik.
Islom: muftiylik sari yo‘l
O‘zbekiston – dunyoviy davlat bo‘lib, unda har kimga xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqi kafolatlanadi. Sunniylik mazhabidagi islom mamlakat aholisining madaniy o‘ziga xosligini shakllantirishda katta rol o‘ynaydi – turli hisob-kitoblarga ko‘ra, unga 35 millionga yaqin odam (aholining 88 foizidan 96 foizigacha) e’tiqod qiladi.
Dunyodagi musulmonlarning umumiy soni esa 2 milliard kishiga yetdi. Katta raqamlarga qaramay, zamonaviy islomda Vatikanga yoki, agar postsovet konteksti haqida gapiradigan bo‘lsak, Rus pravoslav cherkoviga (RPCh) o‘xshash siyosiy boshqaruv institutlari mavjud emas. Umma ma’naviy va qadriyatli birlik sifatida mavjud bo‘lib, millatdan yuqori yoki mintaqaviy darajada hech kim tomonidan boshqarilmaydi.
Bosh qarorgohi Jidda shahrida (Saudiya Arabistoni) joylashgan Islom hamkorlik tashkiloti (IHT) mavjud. U “musulmon dunyosi manfaatlarini himoya qilish va ilgari surish”ni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan, ammo diniy tashkilot emas. Sovet davrida O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy boshqarmasi faoliyat yuritgan – u 1943-yilda tashkil etilgan va Sovet Ittifoqining beshta respublikasi: Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O‘zbekiston SSRni nazorat qilgan. SSSR parchalangach, yangi mustaqil davlatlarning har birida o‘z diniy boshqarmalari paydo bo‘ldi.
O‘zbekistonda oliy diniy rahbar bosh muftiy – O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi (hozirda bu lavozimni Toshkentning sobiq imom-xatibi Nuriddin Xoliqnazarov egallab turibdi) hisoblanadi. U bu lavozimni 2021-yil oktyabrida – avvalgi muftiy Usmonxon Alimov vafotidan ikki oy o‘tib egallagan.
Yangi muftiy nomzodi O‘MI rayosati yig‘ilishida ko‘rib chiqiladi, unda muftiy o‘rinbosarlari, Ulamolar kengashi a’zolari, hududiy boshqarmalar rahbarlari, islom bilim yurtlari rektorlari va hududlarning bosh imom-xatiblari ishtirok etadi. Tayinlov prezidium qarori bilan tasdiqlanadi va hozir bo‘lganlarning bir ovozdan qo‘llab-quvvatlashi bilan kuchga kiradi.
Katolisizm: byulletendan oq tutungacha
Ralf Fayns bosh rolni ijro etgan “Konklav” filmida ko‘p narsa ko‘rsatilgan – biz esa masalaning rasmiy tomoni haqida gapirishga harakat qilamiz.
Pontifikni tanlashning zamonaviy tartibi 1996-yilda Ioann Pavel II tomonidan yozilgan “Universi Dominici Gregis” Apostol konstitutsiyasida tasvirlangan (u 2007 va 2013-yillarda Benedikt XVI tomonidan yangilangan).
Har qanday cho‘qintirilgan katolik erkak papa bo‘lishi mumkin, ammo mana bir necha asrdirki, Muqaddas Taxtning boshlig‘i kardinallar orasidan saylanib kelinmoqda.
Konklav papa vafotidan kamida 15 va 20 kun o‘tgach boshlanadi, unda faqat 80 yoshdan oshmagan kardinallar ishtirok etishlari mumkin. Agar pontifik tirikligida maxfiy qaror bilan kimnidir kardinal darajasiga ko‘targan bo‘lsa ham, uning o‘limidan so‘ng bunday qarorlar o‘z kuchini yo‘qotadi — bu yerda “Konklav” filmi syujetining markaziy qismi unchalik ishonchli emas. Yashirin ovoz berish nomzodlardan biri hozir bo‘lganlarning uchdan ikki qismi ovozini olmaguncha davom etadi. Agar 33 turdan so‘ng hech kim g‘alaba qozona olmasa, kardinallarga eng mashhur ikki nomzoddan birini tanlash taklif qilinadi.
Keyin nima bo‘lishi Den Braunning “Farishtalar va iblislar”ini o‘qigan va Paolo Sorrentinoning “Yosh papa”sini tomosha qilgan har bir kishiga yaxshi ma’lum. Agar navbatdagi ovoz berishdan so‘ng yangi pontifik aniqlanmasa, byulletenlar o‘tinli pechga joylashtiriladi, maxsus kimyoviy tarkib bilan qoplanadi va Vatikan ustidan qora tutun ko‘tariladi. Oq tutun konklavning muvaffaqiyatli yakunlanganidan darak beradi.
Yangi saylangan papaga an’anaviy savol beriladi: “Sizni Oliy Bosh ruhoniy sifatida kanonlarga asosan tanlaganliklarini qabul qilasizmi?” (Acceptasne electionem de te canonice factam in Summum Pontificem?) Saylangan kardinal ijobiy (accepto) yoki salbiy (non accepto) javob beradi. Shuningdek, pontifik o‘zining yangi nomini e’lon qilishi kerak, bu nom avliyo Pyotr bazilikasi balkonidan hammaga eshittiriladi – u yerdan yangi papa shaharga va dunyoga murojaat qiladi.
Pravoslavlik: rohiblikdan patriarxlikkacha
Rus pravoslav cherkovi (RPCh) vakili Moskva va Butun Rus Patriarxi hisoblanadi. Patriarx bo‘lish ham ma’naviy nufuzni, ham soborlarning roziligini talab qiladigan vazifadir. RPCh nizomiga ko‘ra, patriarx Yeparxiyadan yepiskoplar, ruhoniylar va oddiy vakillarning katta yig‘ilishi – mahalliy sobor tomonidan saylanadi. Ustavda patriarxlik taxtiga nomzodga qo‘yiladigan shartlar ham ko‘rsatilgan – u RPCh arxiyereyi bo‘lishi, benuqson obro‘ga ega bo‘lishi, oliy ilohiyot ma’lumotiga ega bo‘lishi va yeparxiyani boshqarish bo‘yicha yetarli tajribaga ega bo‘lishi kerak.
Jarayon saylovlarga o‘xshaydi, ammo cherkov oilasi ichida: dastlab Arxiyerey sobori (barcha yepiskoplar kengashi) nomzodlarni ilgari suradi, so‘ngra Mahalliy sobor yashirin ovoz berish yo‘li bilan g‘olibni aniqlaydi. Patriarxlikka nomzodlar hech qanday tashviqot olib borishmaydi, lekin byulletenlar, qutilar, hisob komissiyasi bor – bu tartib RPChning ustav hujjatlarida ko‘rsatilgan va havoriylar (apostollar) davridan qolgan qonunlarga asoslanadi.
Patriarxni saylash to‘g‘risidagi nizomda aytilishicha, nomzod yig‘ilish ishtirokchilari bergan ovozlarning yarmidan ko‘pini to‘plashi kerak. Masalan, amaldagi patriarx Kirill 2009-yilda “pravoslav konklav” ishtirokchilarining 700 ovozidan 508 tasini olgan.
O‘zbekistonda pravoslav jamoalari RPCh tarkibiga kiruvchi Toshkent va O‘zbekiston yeparxiyasiga bo‘ysunadi. O‘zbekiston pravoslavlarining ruhoniy cho‘poni bo‘lish uchun RPCh ichida uzoq yo‘lni bosib o‘tish kerak: rohiblik qirqimini qabul qilish, yepiskop bo‘lish, Patriarx va Sinodning ishonchini qozonish – faqat shu yo‘l bilan Toshkent, Samarqand yoki Farg‘onada suruvni boqish imkoniyatiga ega bo‘lish mumkin. 2021-yildan beri yeparxiyaga Toshkent mitropoliti Vikentiy (Morar) rahbarlik qilmoqda. Nazariy jihatdan u ham Moskva patriarxi taxtiga da’vogarlik qilishi mumkin. Darvoqe, patriarx lavozimi tez-tez bo‘shamaydi.
Buddaviylik: abadiylik reinkarnatsiyasi
Boshqa jahon dinlaridan farqli o‘laroq, oliy ruhoniylarni tanlaydigan insonlar, buddizmda yangi Dalay-lamani avvalgi Dalay-lama “tanlaydi”. Tibet buddistik an’analariga ko‘ra, katta rohibning ruhi uning o‘limidan keyin chaqaloqqa aylanadi. Hozirgi, 14-Dalay Lama (to‘liq ismi – Ngagvaang Lovzang Tenszin Giamsho) ikki yoshida o‘tmishdoshining timsoli sifatida tan olingan.
Yangi Dalay-lamani tanib olish jarayoni o‘tmishdagi va kelajakdagi hayotlarning mavjudligiga bo‘lgan asosiy ishonchga asoslanadi. Texnik jihatdan u katta ruhoniylar tomonidan salafning payg‘ambarlik maktubi va u qoldirgan boshqa ko‘rsatmalarni o‘rganishdan boshlanadi. Keyin rohiblar ekspeditsiyalari sobiq lama vafotidan ko‘p o‘tmay tug‘ilgan chaqaloqni izlash uchun Tibet qishloqlariga yo‘l olishadi. Nomzodlar uchun sinovlar o‘tkaziladi: avvalgi Dalay Lamaning buyumlari boshqalarniki bilan aralashtirilib ko‘rsatiladi va bolaning “o‘z” buyumlarini yoki avvalgisining yaqinlarini taniy olishi yoki tanimasligi tekshiriladi.
Qayta tug‘ilgan Dalay-lamani tanib olishning qo‘shimcha usullari ham mavjud: ruhiy ustozlarning fol ochishi, dunyoviy xudolar-orakullarning bashoratlari, Lxasadan janubda joylashgan muqaddas Lxamo Latso ko‘li yuzasida namoyon bo‘lishi mumkin bo‘lgan ko‘rinishlarni kuzatish orqali amalga oshadi. Eng ishonchli nomzod yangi inkarnatsiya deb e’lon qilinadi va u kelajakdagi yetakchi sifatida tarbiyalanadi.
Dunyoviy hokimiyat reinkarnatsiyani tartibga solishga harakat qilmoqda: 1950-yildan beri Tibetni o‘z ichiga olgan Xitoy hukumati lamalarning qayta tug‘ilishi vakolatli organlar bilan kelishilishi kerakligi to‘g‘risida qaror chiqardi. Hindistonning Dharamsala shahrida yashovchi 14-Dalay-lama o‘z vazifasini bajarish uchun – Tibet buddizmining rahm-shafqat ovozi va ma’naviy yetakchisi bo‘lish uchun – uning o‘tmishdoshi “erkin dunyoda tug‘ilishi kerak” deb hisoblaydi.
Yahudiylik: ta’limdan ravvinlikkacha
Yahudiylikda hokimiyatning yagona vertikali yo‘q – har bir mintaqa o‘zining boshlig‘i kim ekanligini o‘zi hal qiladi. Odatda, bu jamoa tomonidan tan olingan yoki maxsus kengash tomonidan tayinlangan eng obro‘li va o‘qimishli ravvindir. Isroilda ravvin bo‘lish uchun yexiva – Tavrot, Talmud va Galaxa (yahudiy diniy huquqi) o‘rganiladigan diniy maktabda uzoq muddatli ta’lim olish kerak.
Bir necha yillik o‘qishdan so‘ng, nomzod o‘z bilimini tasdiqlovchi imtihonlarni topshirishi lozim. Bu ta’lim muassasasidagi ichki test sinovlari ham, Isroil Bosh ravvinati tomonidan tashkil etilgan rasmiy attestatsiya ham bo‘lishi mumkin. Agar nomzod imtihonlardan muvaffaqiyatli o‘tsa, u smixa – ravvinlikka bag‘ishlovga erishadi. Bu maqom unga dars berish, xizmat qilish va jamoatga rahbarlik qilish imkonini beradi. Biroq, rasmiy lavozimlarda ishlash uchun — masalan, shahar ravvini yoki diniy sud sudyasi bo‘lish uchun — smixa aynan Bosh ravvinat tomonidan taqdim etilishi kerak.
O‘zbekistonda yahudiylar jamoasi kichik, ammo juda qadimiydir (bu yerda buxorolik yahudiylar 2000 yildan ortiq vaqtdan beri yashab kelmoqda). SSSR parchalanganidan keyin ko‘pchilik mamlakatni tark etdi va hozir mamlakatda atigi bir necha ming yahudiy qoldi. Shunga qaramay, ularda rasmiy ravvinat va diniy hayotni (kashrut, sinagogalar, bayramlar) muvofiqlashtiruvchi bosh ravvin mavjud. O‘zbekistonda bosh ravvin bo‘lish uchun smixaga ega bo‘lish, o‘z jamoasiga qaytish va uning e’tirofiga sazovor bo‘lish kerak. Amalda bu nomzod mamlakatdagi barcha yahudiy jamoasining diniy hayoti uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga tayyor bo‘lishi kerakligini anglatadi.