Dublyaj bir aktyor teatri bo‘lganida
Sobiq ittifoq davrida dublyaj to‘laqonli ijodiy ish bo‘lib, unda aktyorlar replikalarni shunchaki o‘qib berishmas, balki har bir sahnani mikrofon oldida “yashar” edilar. Ularga matnni yodlashni o‘rgatishmagan – ularga obrazga kirish, mizansahnani tushunish, personaj nafasini ilg‘ashga yordam berishgan. Ba’zida aktyor faqat bitta qisqa epizodni ko‘rishga ulgurardi, keyin esa darhol dublga, repetitsiyalarsiz va sheriklarsiz kirishardi.
Ikki yil avval bu san’at 85 yoshga to‘ldi va yubiley munosabati bilan O‘zbekiston xalq artisti, aktrisa, rejissyor, dublyajning oltin davri xotirasini saqlovchi Mukambar Rahimovaning “Dublyaj san’ati tarixi” kitobi nashr etildi.
“Sen yolg‘izsan. Senga sahna ko’rinishini ko‘rsatishadi: bu yerda janjal, u yerda esa muhabbat, keyin kasalxona. Hammasi bir ovozda. Bitta aktyor – butun film”, – deb eslaydi Rahimova.
Rahimova – o‘ziga xos, hatto ko‘p xarakterli ovozga ega bo‘lib, turli xil qahramonlarni – yosh qizlardan tortib, yorilgan tembrli keksa ayollargacha bemalol ijro etardi. Uning ovozi bilan “Ishdagi ishq”da Lyudmila Prokofyevna, “Alvon yelkanlar”da Assol, “Kavkaz asirasi”da Nina, “Omad chizig‘i”da Alevtina, “Ivan Vasilyevich kasbini o‘zgartiradi”da sariq sochli ayol, “O‘gay ona”dagi “chaqib oladigan” buvi gapirardi. Uning har bir obrazida noziklik, temperament, xarakterni chuqur tushunish bor. “Ikki kishilik vokzal” filmidagi Lyudmila Gurchenko rolini ovozlashtirishda u mikrofon oldida hushini yo‘qotgan – hissiy zo‘riqish shunchalik kuchli edi.
Haqiqiy mahorat intonatsiya, ritm, aksentlarni aniq yetkazishda namoyon bo‘lgan. Bu ovoz o‘yini edi – deyarli sahnadagidek, lekin grimsiz, kostyumsiz va tomoshabinsiz.
O‘zbek dublyaj maktabining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri mutlaq bir-birini qo‘llab-quvvatlash edi. Hech kim rolni “qaytarib” bermasdi. Hamma bilardi: lirik qahramon boshqa aktrisa, xarakterli rol boshqa. Tanlov tembr, psixologik ishonchlilik va ba’zan kadrdagi hamkorlar bilan ovoz mosligini hisobga olgan holda amalga oshirildi.
“Bittasi kechiksa, butun smena to‘xtaydi” – “O‘zbekfilm” faxriylari dublyaj studiyasidagi tartiblarni shunday eslashdi.
Ovoz ko‘pincha kechalari “Vatan” kinoteatri zallarida yangrardi. Ovoz aravachalarda yozilardi, aktyorlar esa ovqat olib kelishar, tanaffuslarda shaxmat o‘ynashar va jon-jahdlari bilan ishlashardi.
Eski maktabning afsonaviy ovozlari
Hamza Umarov shunday insonlardanki, uning ovozi butun bir davr bilan bog‘liq. Uning ovozi ajoyib qudrat va tembrga ega bo‘lib, turli qahramonlarni ifodalash imkonini berardi. O‘zbekiston SSR xalq artisti “Ivan Vasilyevich kasbini o‘zgartiradi” va “Taqdir hazili yoki qushdek yengil bo’ling” komediyalarida Yuriy Yakovlevga, “Omad zigzagi” va “Qaroqchi qariyalar”da Yevgeniy Yevstigneevga, “Avtomobildan ehtiyot bo‘ling”da Innokentiy Smoktunovskiyga, “Mimino”da Vaxtang Kikabidzega ovoz bergan. Uning ovozida o‘ziga xos sehr bor edi, o‘zbek filmlarining ruscha dublyajida aktyor ko‘pincha o‘z rollarini o‘zi ijro etardi.
Yoqub Ahmedov ajoyib xotira va o’zgaruvchan ovozga ega edi. Uning “Kavkaz asirasi”dagi Saaxovning o’rtog’i Vladimir Etush, “Ivan Vasilyevich”dagi Anton Semyonovich Shpak qahramonlariga ovoz berishi nozik kinoyani ko‘rsatadi. U “Ы operatsiyasi”da Bivaliyga (Yevgeniy Morgunov) ovoz bergan. Obrazga bir zumda singib ketish uning dublyajini haqiqiy o‘yinga aylantirdi.
Hojiakbar Nurmatov – “Ishdagi ishq”dagi Anatoliy Novoselsev, “Qirol sher”dagi katta yoshli Simba, “To’g’ri so’zning to’qmog'i”dagi go‘zallik saloni boshlig‘i, “Kambag‘al bo‘yoqchi haqida ertak”dagi Makarning ovozi. Uning ohanglarida yorqinlik, ziyolilik va ba’zan bu rollarga juda mos keladigan yengil sarosimalik bor edi. Shuningdek, u o‘zbek filmlaridagi ko‘plab hamkasblariga o‘z ovozini taqdim etdi. Hojiakbar Nurmatovning ovozi bilan turli yillarda Rashid Malikov, Baxtiyor Zokirov, Abror Tursunov va boshqalar gapirishgan.
To‘lqin Tojiyev obrazni aniqlik bilan ifodalash ustasi. U “Ivan Vasilyevich kasbini o‘zgartiradi” va “Sizdan ugina, bizdan bugina” komediyalarida Leonid Kuravlyevga, “Nofelet qayerda?” komediyasida Aleksandr Pankratov-Chyorniyga, “Ikki kishilik vokzal” va “Ishdagi ishq”da Oleg Basilashviliga, Gayday komediyalarida hammaga ma’lum Shurikka (Aleksandr Demyanenko) ovoz bergan. Uning ovozi tanib qolish uchun juda qulay edi, lekin shu bilan birga u personajga singib ketishni ham bilardi.
Rimma Ahmedova – “Moskva ko‘z yoshlariga ishonmaydi” (Katerina), “Ishdagi ishq” (Olga Rijova), “Ivan Vasilyevich kasbini o‘zgartiradi” (Zinaida, Shurikning rafiqasi) filmlari qahramonlarining ovozi. Uning ohangida lirizm bilan uyg‘unlashgan o‘ziga xos ayollik qat’iyati bor edi. U matnni nafaqat o‘qirdi, balki u bilan yashardi.
Dias Rahmatov “Kavkaz asirasi”, “To’g’ri so’zning to’qmog'i”, “Ivan Vasilyevich kasbini o‘zgartiradi” filmlarida Georgiy Vitsin va Saveliy Kramarovga ovoz berdi. Komedik obrazlar ritm va absurd bilan nozik ishlashni talab qilardi. U qanday qilib g‘alati ko’rinmasdan kulgili bo‘lishni bilardi, bu kamdan-kam uchraydigan fazilat edi.
Obid Yunusov – Leonid Gaydayning “Ivan Vasilyevich kasbini o‘zgartiradi”, “Ы operatsiyasi” komediyalarida Mixail Pugovkinning, “Dushanbagacha yashaymiz” filmida Vyacheslav Tixonovning, “Robinzon Kruzoning hayoti va ajoyib sarguzashtlari” filmida Leonid Kuravlyovning ovozi. Xamza Umarov Qirol Lir rolini aynan unga topshirdi – chunki u Obid Yunusovning o‘tkir ovoz tembri bilan rolning fojiasini va bosiq kuchini alohida ifodalilik bilan yetkazib bera olishiga ishonardi. Uning ovozi nyuanslarga boy bo‘lib, ishlari urg‘ularning aniqligi va musiqiyligi bilan ajralib turardi.
Ularning ovozi bugun ham plyonkalarda, videoroliklarda, tomoshabinlar xotirasida yangramoqda. Bu shunday maktab ediki, unda ovoz vosita emas, balki mazmun edi va har bir so‘z shunchaki matndan ko‘ra ko‘proq narsani anglatardi.
Buyuk maktabdan nima qoldi?
1980-yillardan boshlab kinodublyaj o‘z mavqeini yo‘qota boshladi. Byudjetning qisqarishi, to‘rt ovozli sxemaga o‘tish, keksa avlodning ketishi – bularning barchasi o‘ziga xos o‘zbekfilm maktabini zaiflashtirdi. Bugungi kunda dublyaj ko‘pincha aktyorlik emas, balki “matnni o‘qish”dan iborat bo‘lib qolmoqda. Ammo o‘sha davr ovozlari hali ham xotiralarda, plyonkalarda, raqamlashtirilgan roliklarda yangraydi, ular ijtimoiy tarmoqlarda ko‘payib, yuz minglab tomoshalarni to‘playdi.
Tez orada dublyajni hunar emas, balki san’atga aylantirgan aktyorlar haqida yanada ko‘proq ma’lumot beramiz – ekran oldida qoling va boshqa kanalga o‘tib ketmang.