“U Toshkentga karvon jo‘natdi va unga geografik kuzatishlar o‘tkazish uchun ikki nafar zobitni ham qo‘shib yubordi”.
Ushbu so‘zlar Pushkin tomonidan taxminan 1836-yilda yozgan "Tatishev haqida"gi qaydnomasidan olingan. Mazkur qaydnoma shoir hayotlik paytida nashr etilmagan, uning qog‘ozlari orasidan topilgan. Shunday bo‘lsa-da, aynan shu qaydnoma orqali rus adabiyotida Toshkent nomi ilk bor tilga olingan. Bu nomni rus adabiyotiga ilk bor aynan Pushkin kiritgan edi.
Meni sira tark etmaydi shon-shuhrat
Albatta, Pushkin o‘sha paytda bir necha o‘n yildan keyin Toshkentning rus adabiyoti jug‘rofiy hududiga kirishini, Fyodor Dostoyevskiy, Lev Tolstoy, Nikolay Leskov asarlarida tilga olinishini taxmin qila olmas edi. Ayniqsa, faqat karvon orqali yetib borish mumkin bo‘lgan bu uzoq shaharda Pushkin ko‘chasi, Pushkin bog‘i, "Pushkin" metro bekati paydo bo‘lishini, shoir sharafiga haykal o‘rnatilishini hayoliga ham keltirmagan bo‘lsa kerak. To‘g‘ri, vaqt o‘tishi bilan ko‘cha va bog‘ning nomi o‘zgartirildi, yodgorlik boshqa joyga ko‘chirildi (hatto u hozir turgan joyga "Pushkin maydoni" deb nom berildi). Baxtimizga, metro o‘z nomini o‘zgartirmasdan va qayta qurilmasdan saqlanib qoldi; buning uchun minnatdormiz.
Eng muhimi, Toshkentda Pushkinning ismi saqlanib qoldi. Hatto u bilan biroz qofiyadosh ham bo‘lib qoldi. "Toshkent" – "Pushkin". Yana qaysi poytaxt nomi shoirning ismi bilan shunchalik hamohang bo‘lishi mumkin...
Ammo eng muhimi – til saqlanib qoldi. Pushkin tili. Toshkentga tashrif buyurmagan Fyodor Dostoyevskiy, Lev Tolstoy, Maksim Gorkiyning tili. Toshkentda yashagan Anna Axmatova, Aleksey Tolstoy, Konstantin Simonovning tili. Toshkentda, O‘zbekistonda tug‘ilib o‘sgan va hozir ham istiqomat qilayotgan ko‘plab adiblarning tili. Bu nafaqat adiblarning, balki olimlar, san’atkorlar, muhandislar, tadbirkorlar, jurnalistlar, ishchilar, quruvchilar, o‘quvchilar va pensionerlarning ham tili. Oddiy o‘zbekistonliklarning tili.
Toshkentdagi Pushkin haykali. Foto: Katerina Kuznetsova
Yuksak madaniyat tili – va ayni paytda, afsuski, eng qo‘pol va haqoratli so‘kinishlar tili. Nozik she’riyat va oddiy shanson tili. Ko‘cha, universitet, chet joylar, kutubxonalar, so‘nggi yangiliklar, poliklinikalar va sport zallarining tili... O‘zbek tilidan keyin tarqalishi bo‘yicha ikkinchi o‘rinda turuvchi til hamon o‘z mavqeyini saqlab kelmoqda. U o‘zbek tili bilan so‘zlar, iboralar va ohanglar almashinuvida murakkab va o‘zaro ta’sirli munosabatlarga kirishadi.
Bugungi kunda Toshkentda, umuman olganda O‘zbekistonda rus tilining holati qanday?
Bu savol ham oddiy, ham murakkab.
Murakkab, chunki hozircha aniq-tiniq statistika yo‘q. Kim qaysi tilda va qay darajada so‘zlashishi haqidagi manzarani faqat aholi ro‘yxatga olish ishlari ko‘rsatib berishi mumkin. O‘zbekistonda so‘nggi aholini ro‘yxatga olish ishlari sovet davrida, 1989-yilda o‘tkazilgan edi. BMT me’yorlariga ko‘ra, aholi har o‘n yilda bir marta ro‘yxatga olinishi kerak. Bu qoida besh yil avval, 2020-yil martda qabul qilingan "Aholini ro‘yxatga olish to‘g‘risida"gi qonunda o‘z aksini topgan. Ammo, hozirga qadar ro‘yxat o‘tkazilmagan; keyingi yilga rejalashtirilayotganga o‘xshaydi. Mayli, o‘shanda raqamlarga e’tibor qaratamiz va O‘zbekistondagi rus tilida so‘zlashuvchilar soni hamda ularning joylashuvi haqida aniq tasavvurga ega bo‘lamiz.
Boshqa tomondan, rus tili masalasi juda oddiy.
O‘zbekistonning eng yirik shaharlarini aylanib chiqish, markaziy ko‘chalarni sayr qilish, atrofdagi til muhitiga quloq solishning o‘zi kifoya. Peshlavalarga e’tibor bering. Duch kelgan birinchi odamga rus tilida savol bilan murojaat qiling. Shunda rus tilining mavjudligini anglaysiz. Qayerdadir ko‘proq, masalan, Toshkent, Samarqand yoki Farg‘onada – boshqa joylarda kamroq, ba’zi yerlarda esa juda oz miqdorda bo‘lsa-da, baribir uchratish mumkin.
Faqatgina geografik jihatlarga e’tibor qaratish kerak emas. Rus tili katta yoshlilar orasida yoshlarga qaraganda ko‘proq qo‘llaniladi. Ziyolilar va tadbirkorlar orasida dehqonlarga nisbatan ko‘proq uchraydi. Biroq bu holat 1991 yilgacha ham mavjud edi. Faqatgina nisbatlar o‘zgargan, xolos.
Ha, rus tili kamayib bormoqda. Biroq, bu jarayon barcha sobiq sovet respublikalarida kuzatilmoqda. Ba’zi joylarda (masalan, Litvada) bu tezroq sodir bo‘lsa, boshqa joylarda (Qozog‘istondagi kabi) sekinroq kechmoqda. Buning sabablari hamma joyda bir xil: siyosiy mustaqillik qo‘lga kiritilgandan so‘ng tilning avvalgi mavqei o‘zgarishi, rus (va umuman olganda rus tilida so‘zlashuvchi) aholining katta miqdorda ko‘chib ketishi hamda ularning nisbatan past demografik o‘sishi.
Biroq, dunyodagi mustaqil davlatlarning sobiq metropoliya tiliga munosabati turlicha. Masalan, Hindistonda sobiq metropoliya tili bo‘lgan ingliz tili hamon rasmiy til maqomini saqlab kelmoqda. Jazoirda esa arab tili asosiy va ustun til hisoblanadi, ammo aholining qariyb uchdan bir qismi fransuz tilida erkin so‘zlashadi va o‘qiydi. Filippinda esa, o‘tgan asrning 50-yillarida keng qo‘llanilgan ispan tili deyarli yo‘qolib, uning o‘rniga ikkinchi davlat tili sifatida ingliz tili kirib kelgan.
Toshkentdagi kitob bozori. Foto: Katerina Kuznetsova
O‘zbekistonda rus tilini nimalar kutmoqda?
O‘yinda juda ko‘p turli omillar ishtirok etayotgani sababli, aniq bir fikr bildirish qiyin. Siyosiy, iqtisodiy, demografik, madaniy... Hozircha rus tili bilan bog‘liq vaziyat Filippin emas, ko‘proq Jazoyir holatiga o‘xshaydi. Rus tilidagi muloqot davom etmoqda – O‘zbekistonning rus tilli jamoasi ichida ham, turli millatlar o‘rtasida ham, va – bu ham muhim – Markaziy Osiyoning turli xalqlari o‘rtasida ham... Bir misol keltiraman. O‘tgan yil oktyabr oyining oxirida Dushanbeda bo‘lganimda, kechki ovqat uchun bir qahvaxonaga kirdim. Yonimizda qizg‘in suhbat ketayotgan edi: ish yuzasidan kelgan yosh o‘zbekistonlik tadbirkorlar dushanbelik hamkorlari bilan gaplashayotgan edi.
Ular qaysi tilda suhbatlashayotgandi deb o‘ylaysiz? Rus tilida. Har ikki tomon ham tushuna oladigan tilda. Xalqaro muloqotning asosiy tillaridan birida. Pushkin tili hisoblangan rus tilida.
...Shunday ekan, aziz va suyukli Aleksandr Sergeyevich, Toshkentni tilga olganingiz tasodif emas, yo‘q, aslo tasodif emas – balki nimanidir oldindan his qilgandirsiz. Siz Toshkentda go‘yoki mahalliy aholi vakiliga aylanib qolgansiz. Bu yerda biroz qoramag‘iz va jingalak sochli bo‘lish hech kimni ajablantirmaydi. Maktablarda she’rlaringiz o‘qitiladi, asarlaringiz asosida spektakllar sahnaga qo‘yiladi. Bu nafaqat Toshkentda, balki butun O‘zbekiston bo‘ylab shunday.
Siz shu yerda ekansiz, Markaziy Osiyoda sizning ismingiz va she’rlaringiz ahamiyati bilan bir qatorda rus tili ham saqlanib qoladi. Siz bir paytlar ajoyib tarzda ta’riflagan o‘sha til: "...o‘z iboralari va vositalarida nihoyatda egiluvchan va qudratli, boshqa tillarga nisbatan shunchalik o‘zlashtiruvchi va hamjihatlikka moyil bo‘lgan rus tili..."