Madaniyat, ayniqsa, ko‘plab Venetsiya biyennalelari kontekstida, ko‘pincha iqlim muammolarini muhokama qilish yoki biz duch kelayotgan inqirozlar haqida "xabardorlikni oshirish" uchun ishlatiladi (go‘yoki sayyoramizdagi ko‘pchilik odamlar buni bilmaydi). Biroq madaniy faoliyatni to‘g‘ridan to‘g‘ri harakatlar bilan bog‘laydigan odamlar juda kam.
2002-yilda xayriyachi va san’at homiysi Francheska Tissen-Bornemis tomonidan asos solingan TBA21 Madridda joylashgan bo‘lib, Tissen-Bornemis muzeyi yerto‘lasida eksperimental ko‘rgazma maydoniga ega. Fond boshidanoq nafaqat san’at, balki advokatura, ma’rifat va ijtimoiy ish platformasi sifatida o‘ylangan edi. Uning loyihalari butun dunyo bo‘ylab, jumladan, Venetsiyadagi eng hashamatli ko‘rgazma zallaridan birida amalga oshirilmoqda, deb yozadi Wallpaper.
Ocean Space: dengiz tubidagi san’at
Ocean Space — 16-asr San-Lorenzo cherkovida joylashgan Venetsiya TBA21 loyihasi. Ichki bo‘shliqning kattaligi va balandligi shundayki, har bir tashrif buyuruvchi beixtiyor boshini yuqoriga ko‘taradi. Yorug‘lik va chuqurlik dengiz tubidan yuqoriga qarayotgandek tuyuladi. Bu taassurotni Nadiya Xadjinsning "A shipwreck is not a wreck" asari yanada kuchaytiradi — bu haykaltaroshlik, ovozli va video installyatsiya bo‘lib, unda tomoshabinlar marjonlar, toshlar va dengiz jonzotlari orasida to‘ntarilgan kema korpusi ostida polda yotishadi.
"Biz dengiz tubidamiz, shiftdagi proyeksiya esa tepamizda suzib yurgan odamlarni ko‘rsatadi, — deydi Xadjins, — bu suv ostiga 360 daraja sho‘ng‘ish hissini beradi".
Uning ishi mustamlakachilik tarixi va okean dunyosiga ishora qilib, suv osti ekotizimlarini hurmat qilishga va ulardan birgalikda yashash usullarini o‘rganishga chaqiradi. Cherkov maydoni tovush va yorug‘lik o‘tadigan teshiklari bo‘lgan ikki tomonlama mehrob bilan ajratilgan. Boshqa tomonda Tessa Mars manzaralari bilan teatr panellari. Uning "Okeanga qo‘ng‘iroq" seriyasida qahramonlar suv qatlami ostida yashiringan landshaft bilan birlashadi.
Ikkala installyatsiya ham Ina Ximenes Suriel tomonidan uch yillik tadqiqot doirasida TBA21 akademiyasining kuratori-fello sifatida nazorat qilingan — bu fondning tadqiqot qanoti bo‘lib, u san’atni nafaqat ijodkorlik shakli, balki fan, siyosat, faollik va atrof-muhit siyosati bilan kesishuvchi usul sifatida ko‘rib chiqadi.
Bularning barchasi fondning ikkala obyektidagi jamoalarni boshqaradigan hamraislar Roza Ferre va Markus Reymman tomonidan muvofiqlashtiriladi. Reymman bunday ko‘rgazmalar "g‘oyalarni uzatadigan va tadqiqot jarayoniga jalb qiladigan interfeys" ekanligini aytadi. Jamg‘arma ekspertlar va maslahatchilarning global tarmog‘ini yaratadi, rassomlarga siyosiy jarayonlarga, qaror qabul qilish tuzilmalariga kirish imkonini beradi, bu yerda yaratish harakati tajriba, shubha va "muqarrar"dan voz kechish uchun maydonga aylanadi.
Pandemiya qayta ishga tushirish nuqtasi sifatida
Ocean Space 2019-yilda ochilgan. Jamg‘arma cherkovni bir necha yil oldin o‘z nazoratiga olgan bo‘lsa-da, bino jiddiy rekonstruksiya qilishni talab qildi. Tissen-Bornemisda ham shunga o‘xshash tajriba bo‘lgan - u Xorvatiyaning Lopud orolidagi monastirni ta’mirlagan. Joan Jonas tomonidan yaratilgan akvariumlarga bag‘ishlangan birinchi ko‘rgazma pandemiya boshlanishidan biroz oldin ochilgan. Shunga qaramay, Reymmanning so‘zlariga ko‘ra, Covid mahalliy aholi bilan aloqalarni mustahkamlashga yordam bergan.
"Biz Venetsiyada qoldik, deyarli barcha tashkilotlar yopildi. Biz maydonda yorug‘lik installyatsiyasini o‘rnatdik, shuni ko‘rsatish uchun — biz shu yerdamiz va siz uchun ishlaymiz. Keyin mutaxassislar bilan shahar bo‘ylab sayrlar uyushtira boshladik. O‘sha paytda Venetsiya o‘nlab yillar davomida birinchi marta to‘liq "o‘ziniki"ga aylandi.
Fondning global loyihalari
2023-yilda jamg‘arma jamoasi Dominikan Respublikasidagi Silver Bank riflariga — bukri kitlarning eng muhim ko‘payish hududiga tashrif buyurdi. Ular rassomlar va tadqiqotchilar bilan birgalikda riflarni kuzatishgan va mahalliy bolalarga sho‘ng‘ish va marjonlarni tiklashni o‘rgatishgan. Jamg‘arma Yamaykada Alligator Head Foundation hamkor tashkilotini yaratishga yordam berdi va mahalliy universitetda dengiz laboratoriyasi yo‘qligi sababli PhD dasturini yaratishni qo‘llab-quvvatladi.
Reymman quyidagilarni tan oladi:
"Mintaqada turizm rivojlanmoqda va odamlar zanjirni ko‘rmoqda: avval tabiatni muhofaza qilish, keyin mahalliy aholini siqib chiqarish, keyin esa turizmning avj olishi. Bu murakkab mavzu va biz tayyor yechimlar bilan kelmaymiz — biz tinglaymiz, savollar beramiz va muloqot qilamiz". Ba’zan bu dialog so‘zlar orqali emas, balki san’at, taom yoki bog‘dorchilik orqali amalga oshiriladi. Institutlar ko‘pincha kirish va natijani nazorat qiladigan san’at olamida hamkorlikka asoslangan TBA21 yondashuvi ajralib turadi. Ekologiya mavzulari ko‘pincha asarlar uchun "bezak" sifatida ishlatilsa-da, fond haqiqiy o‘zgarishlarga intiladi. Yaqinda Nitssada bo‘lib o‘tgan Birlashgan Millatlar Tashkilotining Okeanlar bo‘yicha konferensiyasida (UNOC) TBA21 asosiy madaniy hamkor bo‘ldi. Jamg‘arma jamoasi ishchi guruhlar, simpoziumlar, seminarlarda ishtirok etdi, ularda san’at yaratish jarayonida tug‘ilgan g‘oyalar okeanlarni saqlash bo‘yicha yakuniy hujjatlar va strategiyalarga kiritildi. "Biz san’at va madaniyat yakuniy deklaratsiya tiliga kirishi uchun ko‘p harakat qildik, — deydi Reymman. — Chunki u UNOC 2025 ga kirgan bo‘lsa, abadiy qoladi va kelajakda ishlatilishi mumkin".
TBA21 bor-yo‘g‘i olti yildan beri mavjud bo‘lsa-da, katta ishlarni amalga oshirgan. Bu davrda qator xalqaro tashabbuslar yaratildi, hamjamiyatlar bilan aloqalar o‘rnatildi, ko‘rgazmalar va siyosiy munozaralar tashkil etildi. Ammo eng muhimi — bu yerda madaniyat yagona maqsad emas, balki okeanlar va ularning ichidagi va tashqarisidagi hayot bilan chuqur o‘zaro ta’sir qilish usulidir.