“Yolg‘iz ayol” (“Una donna tutta sola”) pyesasi 1977-yilda er-xotin Franka Rama va Dario Fo tomonidan “Tutta casa, letto e Chiesa” (so‘zma-so‘z: “Butun uy, to‘shak va cherkov”) nomli beshta monologdan iborat turkumning bir qismi sifatida yozilgan. Beshta pyesa — “Il risveglio” (“Uyg‘onish”), “Una donna tutta sola” (“Yolg‘iz ayol”), “La mamma fricchettona” (“Bezori ona”), “O‘sha eski hikoya” va “Medeya” — erkakning shilqim jinsiyligini va maskulinlik atrofida aylanadigan dunyoni fosh qiluvchi ayollarning beshta monologidir.
Bu monologlar orqali ochib berilgan ayollar olami achchiq kinoya va alamli hayqiriqqa to‘la. Unda erkaklar jamiyati tomonidan ikkinchi darajali rolga tushirilgan, tashqi ko‘rinishdan itoatkor, ammo aslida bo‘ysunmagan ayollar yashaydi. 1977-yilda Milandagi premyeradan beri dunyoda ayollar huquqlari bilan bog‘liq vaziyat biroz yaxshilangan bo‘lsa-da, teng imkoniyatlar hamon erishib bo‘lmas orzu bo‘lib qolmoqda.
Mariyaning monologi ilk bor Franka Ramening o‘zi tomonidan ijro etilgan. Bu bolalar sepmasi va qirg‘ichdan o‘tkazilgan parmezan, falaj bo‘lgan buzuq qaynog‘a va yosh bola, shafqatsiz er va go‘dak tabiatli sevgilisi o‘rtasida sarson-sargardon bo‘lgan ayolning hikoyasi; u telefon bezorilaridan, kreditorlardan va durbinli voyeuristdan o‘zini himoya qiladi.
Kir yuvuvchi, oshpaz, xizmatkor, hamshira — bularning barchasi Mariya. Va Mariya — bu turmush, oila va yaqinlari, dunyo va eng muhimi, o‘zini tushunmaslik qafasida qamalib qolgan har bir ayoldir. Axir uning uchun muhabbatning o‘zi ham uzoq vaqt jumboq bo‘lib qolgan. To‘y kuni u hayotiga nihoyat sevgi kirib keldi deb o‘ylagandi, ammo ma’lum bo‘lishicha, eri kelibdi, xolos. Keyinchalik uni sevib qolgan yosh o‘qituvchi unga haqiqiy his-tuyg‘ularni hadya etayotgandek tuyuladi. Biroq bu yerda ham uni ko‘ngli qolish kutib turibdi.
“Qo‘shni ayol” spektaklidan lavhalar. Surat: Galina Naumenko / «Другие звери»
Pyesa qahramoni sahnada bir necha bor jonlandi. 1981-yilda Londonda uni Maykl Bogdanov aktrisa Ivon Braysland uchun “One Woman Plays” trilogiya (“Uyg‘onish” va “O‘sha eski hikoya” bilan birga) sifatida sahnalashtirdi. 1982-1983-yillarda spektaklni Keyptaun, Yoxannesburg va Durbanda tomoshabinlar tomosha qilishdi. 2011-yilda pyesa Keyptaunning Play.House.Productions teatrida Janubiy Afrika sharoitiga moslashtirilgan holda sahnalashtirildi — spektaklda aktrisa Jess Xarrison rol ijro etdi. MDHda pyesa Olmaota, Sankt-Peterburg, Moskva va Severskda sahnalashtirilgan.
16-iyun kuni Toshkentda «Другие звери» teatr loyihasi pyesani rus tilida taqdim etdi.
Bu “Hayvonlar” kim o’zi?
«Другие звери» teatr-studiyasi 2022-yil bahorida tashkil topgan. Dastlab, truppa loyiha asoschisi va prodyuseri Murtas Qojg‘aliyev, rejissyorlar Mariya Tixomolova va Rustam Musoqilov, amerikalik aktyor va o‘qituvchi Jadson Rayt, shuningdek, aktyorlar Rafael Bobojonov, Yuliya Plakida va Anastasiya Pryadkinadan iborat edi. Ko‘p o‘tmay jamoaga fotograf Anna Shishkina, aktrisa Galina Borisova va uning fransiyalik hamkasbi Adrian Ugge qo‘shildi.
“Xo‘sh, bunday hollarda har doim bo‘lgani kabi, bu tasodifan yuz berdi. Biz hayvonlar mavzusida kecha o‘tkazmoqchi edik va u yerda Darrellning “Mening oilam va boshqa hayvonlar” kitobi bor edi. Nom juda qiziqarli tuyuldi, bizga yoqib qoldi. Hayvonlar, ammo boshqacha”, — deya eslaydi Qojg‘aliyev.
«Другие звери»ning doimiy tarkibi yo‘q — faqat o‘n kishidan iborat barqaror ijodiy guruh mavjud. Teatr bir martalik loyihalar doirasida san’atkorlar va rejissyorlar bilan hamkorlik qiladi.
«Другие звери» o‘zlarini mustaqil teatr deb atashadi. Bu yerda aktyorlar va rejissyorlar rasmiy teatrlarda amalga oshira olmaydigan g‘oyalarini ro‘yobga chiqarishlari mumkin. Asoschilari muhim mavzular haqida erkin so‘zlash imkoniyati uchun qo‘yilishlarning shakli va davomiyligi bo‘yicha cheklovlardan ongli ravishda voz kechishgan.
Bu aktyorlik va mualliflik teatri: har bir qo‘yilish shaxsiy turtki asosida yaratiladi — mavzu, janr yoki shakl bo‘yicha cheklovlarsiz. Yagona senzura, agar u mavjud bo‘lsa, ichki senzuradir.
«Другие звери»ning an’anaviy davlat teatrlaridan asosiy farqi — cheklangan resurslar. Jamoaning o‘z dekoratsiya to‘plami, professional texnik jihozlari, kuchli yoritish uskunalari yo‘q. Hamma narsa kuchli matnlar va aktyorlarning mahoratiga asoslanadi.
Qojg‘aliyevning ta’kidlashicha, doimiy moliyalashtirishning yo‘qligi mustaqillik uchun to’lanayotgan badal. Davlat teatrga moddiy yordam ko‘rsatmaydi, homiylarga esa to‘liq ishonish xavfli: “bugun homiy bor — ertaga u yo‘q.”
“Teatr – foydali sarmoya emas.”
“Moliyaviy jihatdan barqarormizmi? Aytish mumkinki, ha. Chunki bizda deyarli pul yo‘q. Hammasi ishtiyoq bilan, har kim oz-ozdan o‘z mablag‘ini sarflaydi. Biz foyda olish uchun emas, balki san’at yaratishni xohlaganimiz uchun mavjudmiz,” — deya tan oladi Qojg‘aliyev.
«Другие звери»ning tomoshabinlari xilma-xil: ellik yoshdan oshgan va ilk bor kelmayotganlardan tortib, teatrni diqqat bilan kuzatadigan va nimani izlayotganini aniq biladigan yoshlargacha. Zalda ayollar ko‘pchilikni tashkil etadi – bu teatr auditoriyasi uchun odatiy hol. Teatr asoschisi ta’kidlashicha, sahna tomoshabinlar zaliga yaqin joylashgani «Другие звери»ni boshqa ko‘plab teatrlardan ajratib turadi.
“Mustaqil teatr tomoshabinga yaqinroq. Farq uning “an’anaviy” yoki “zamonaviy”ligida emas, balki yaxshi yoki yomonligida. Zamonaviy teatr — bu tomoshabin bilan ayni paytda va shu joyda muloqot qiladigan teatrdir,” deydi u. «Другие звери» ijodiy ifoda erkinligini e’tirof etgan va shaxsiy narsalar haqida ochiqchasiga gapirgan holda, tomoshabinning shaxsiy chegaralariga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘ladi.
“Bizda interaktiv elementlar juda kam — majburlab jalb qilish g‘oyasi bizga yot. Ba’zan qo‘llaymiz, lekin ehtiyotkorlik bilan. Aytadigan gapi bo‘lmaganda, ko‘pchilik tomoshabinni jalb qilishga, uning shaxsiy makoniga bostirib kirishga urinadi,” deb ta’kidlaydi Qojg‘aliyev.
Sahna namoyishlari har oyda turli joylarda: Toshkentdagi Human House galereyasida, Yunon madaniyat markazida, “Xamsa” san’at studiyasida va Fransiya alyansida o‘tkaziladi. Ikki yil ichida «Другие звери» 40-50 ta atrofida kichik shakllarni yaratdi, ulardan bir soatdan bir yarim soatgacha davom etadigan 4-5 ta to‘laqonli teatr kechasini tashkil etish mumkin.
O‘zini yengil ko‘rsatadigan spektakl
«Другие звери» bir vaqtning o‘zida bir nechta ichki vazifalarni hal qilish uchun “Qo‘shni ayol”ni repertuariga kiritdi: aktrisaga o‘zini ifoda etish uchun imkoniyat berish, rejissyorlik g‘oyasini ochib berish, o‘tgan asrning o‘rtalarida Italiyada yozilgan, ammo hamon dolzarbligini yo‘qotmagan matnni qayta jonlantirish. Bu voqeani bosimsiz, pand-nasihat va ayblovlarsiz – xotirjam, aniq, yengil tarzda hikoya qilish muhim edi. Spektakl shunday qurilganki, tomoshabin birdan o‘zganing dardini o‘zinikidek his qila boshlaydi.
Bosh rol ijrochisi Galina Borisova 2024-yil yanvar oyida “Boshqa hayvonlar”ga qo‘shildi. U “Ilhom” teatrida o‘nlab rollarni ijro etgan: “Tortilya-Flet kvartali”da Korneliya, “Tsvetayeva. Fedra”da Fedra, “O‘g‘il”da Sofiya va boshqa ko‘plab obrazlarni butun vujudi bilan gavdalantirgan. Dario Fo va Franka Ramening pyesasini unga Murtas Qojg‘aliyev taklif qilgan. U dastlab ikkilanib qoldi: bunday darajadagi aktrisa kamerali, aslida eksperimental qo‘yilishda ishtirok etishga rozi bo‘ladimi?
Rozilik bergani ma’lum bo‘lgach, keyingi bosqich — rejissyor izlash boshlandi. Pirovardida, bu vazifa Mariya Tixomolovaga topshirildi.
Tixomolova uchun “Qo‘shni ayol” ustidagi ish uzoq yillik orzusi — monospektaklni sahnalashtirish imkoniyati bo‘ldi. Biroq uning ohangiga mos keladigan matnni topish oson kechmadi. Pyesani yana o‘sha Murtas Qojg‘aliyev taklif qildi. Uni ijtimoiy mazmundan ko‘ra, kulgili va qayg‘uli, kundalik va og‘riqli, tragikomik va achchiq-shirin jihatlar teng mavjud bo‘lgan voqeani hikoya qilish imkoniyati o‘ziga jalb etdi.
“Bu mavhum narsa emas, absurd emas. Men bunday shakllarni yaxshi ko‘raman, lekin ulardan shunchaki charchadim. Bir vaqtning o‘zida oddiy, kulgili, qayg‘uli, achchiq va shirin narsani xohlagan edim,” deydi rejissyor.
Tixomolova talqinidagi “Qo‘shni ayol” spektakli “tez o‘tib ketadigan, nima bo‘lganini tushunish uchun kuch sarf qilishni talab qilmaydigan, go‘yo sizga tenglama ko‘rsatilgan-u, siz uni yechishingiz kerak bo‘lgan” ko‘rinishda namoyon bo‘ldi.
Zamonaviy sahnada spektakl tobora ko‘proq siyosiy yoki ijtimoiy fikr bildirish maydoniga aylanib borayotgan bir paytda, “Qo‘shni ayol” ongli ravishda shiorlar va to‘g‘ridan-to‘g‘ri pozitsiyadan qochadi. U kurashga chaqirmaydi, o‘zini oqlamaydi, majburlamaydi – balki quloq solishga undaydi.
“Hozirgi kunda, menimcha, bizning teatrimizda hamma narsa haddan tashqari mavhum bo‘lib qoldi. Mantiq, qandaydir g‘oya juda yaqqol ko‘rinib turibdi, go‘yo ijtimoiy mas’uliyatni zimmaga olish majburiyati paydo bo‘lgandek... Albatta, bu muhim. Ammo har doim ham jar soluvchi, kurashuvchi va bayonot beruvchi bo‘lishga majbur emasmiz”, – deydi rejissyor.
Spektaklda ijtimoiy kontekst ustuvor emas, lekin u sezilarli — u aniq vaziyatlardan kelib chiqadi. Italiyaning “Qo‘shni ayol” hikoyasi O‘zbekistondagi ayollar ahvoliga o‘xshab ketadi, mahalliy kontekst esa global ahamiyat kasb etadi. Spektakl ayolning ovozga, tanlovga, norozilik bildirish huquqiga ega ekanligi haqida so‘zlaydi.
“Men qochib ketgan, kaltaklangan ayollarni bilaman — va ular baribir o‘sha erkak bilan mashinaga o‘tirib, jo‘nab ketishgan. Men bu mashinani to‘xtata olmayman. Men faqat spektakl sahnalashtira olaman. Agar kimdir bu haqda o‘ylab ko‘rsa — bu yaxshi”, — deydi Mariya Tixomolova.