Masalan, “Litres” xizmati o‘zining “Kitob trendlari 2025” to‘plamida quyidagilarni qayd etadi: adabiy bozorning asosiy trendlari ro‘yxatiga slavyan folklori kiritilgan! 2024-yilda rus tilida nashr etilgan tematik kitoblarning Top-5 taligiga Aleksandra Barkovaning “Slavyan afsonalari. Veles va Mokoshdan Sirin qushi va Ivan Kupalagacha” kirgan.
Rossiyaning «Манн, Иванов и Фербер» (МИФ) nashriyotining «Мифы от и до» turkumi turli xalqlar rivoyatlari haqidagi ensiklopediyalar bilan muntazam to‘ldirib boriladi. So‘nggi yangiliklardan biri Belarus madaniyatiga bag‘ishlangan – noshirlarning Markaziy Osiyoga yetib borishini kutmoqdamiz. Bu esa ularga o‘quvchilar tomonidan talab borligini anglatadi.
SSSRda va postsovet Rossiyasida 2000-yillarning boshlarigacha o‘z folkloriga shubha bilan va jiddiy munosabatda bo‘lishmagan. Bunga, birinchidan, xalq afsonalari, qo‘shiqlari va marosimlarini eskirgan, dinga yaqin va g‘ayriilmiy deb hisoblagan sovet mafkuraviy ko‘rsatmalari ta’sir ko‘rsatdi. Ikkinchidan, SSSRning parchalanishi va temir pardaning qulashi oqibatlari: yangi mustaqil mamlakatlarga Yevropa va Amerika madaniyati kirib keldi.
Uzoq vaqt davomida folklorga qiziqish didsizlik belgisi, folklor esa tor doiradagi mutaxassislar va madaniyat arboblarining ishi hisoblangan.
Bugun esa hatto 1928-yildayoq folklorni ommalashtirishga uringan sovet filologi Vladimir Proppning asarlari ham ikkinchi hayotga qaytmoqda. O‘shanda u o‘zining “Ertaklar morfologiyasi” nomli birinchi monografiyasini chop ettirdi. O‘z vaqtida u muvaffaqiyat qozonmagan va hech qanday ta’sir ko‘rsatmagan, ammo hozirda klassika hisoblanadi.
Uning ikkinchi asari – 1946-yilda nashr etilgan “Sehrli ertakning tarixiy ildizlari” esa umuman tanqidga uchradi. Muallifning o‘ziga ham toshlar otildi: uni antimarksistlikda, idealizmda, g‘oyalarning diniyligida ayblashdi va hatto SSSR Fanlar akademiyasidan haydashdi. U yangi asarini faqat 1953-yilda stalinizmdan keyin chiqardi.
Ammo 2023-yilda uning asarlari Rossiyaning ikkita yirik kitob nashriyoti tomonidan qayta nashr etilgandan so‘ng, hammasi o‘zgardi. Dizaynga yoshlar orasida mashhur bo‘lgan illyustratorlar va komik rassomlar jalb qilingan. “МИФ” muqovasini rassom Koriandr, “Эксмо” muqovasini esa Adamasto chizgan. Propp haqida mashhur adabiyot blogerlari gapira boshlashdi va uning kitoblarini bugun o‘zini ziyoli yoshlar qatoriga qo‘shadigan har bir kishi o‘qiy boshladi.
Vladimir Proppning rus tilidagi nashrlari. Foto: Mariya Bobova / book24.ru
“МИФ”ning yetakchi muharriri Olga Nesterovaning “YES!” yoshlar onlayn-mediasiga bergan intervyusida aytganidek, o‘quvchilar quyidagilarni payqashdi: Propp syujetning universal tuzilishini ochib berdi va ko‘p jihatdan so‘nggi paytlarda mashhur bo‘lgan Jozef Kempbellni o‘zining “Mingyuzli qahramon” asari bilan oldindan aytib berdi. Bundan tashqari, uning kitoblari Rossiyada ham, ko‘plab postsovet mamlakatlarida ham ko‘plab odamlarni nima birlashtirishi haqida ham hikoya qiladi.
Bunday yo‘nalishli asarning mashhurligi zamonaviy auditoriyaning etnik va xalq ijodiga bo‘lgan qiziqishi qanchalik yuqori ekanligini yana bir bor ko‘rsatadi.
Bu dalilga e’tiroz bildirish mumkin – umuman olganda, adabiyot folklorga ko‘proq moyil, demak, zamonaviy jamiyatda folklorga ommaviy moda haqida gapirishga hali erta. Boshqa ijodiy sohalar haqida nima deyish mumkin?
Internet makonida folklor va etno-musiqa janrlarida ishlaydigan musiqa ijrochilari va jamoalari tobora ommalashib bormoqda, garchi ilgari «Мельница» guruhi eng mashhur bo‘lgan bo‘lsa ham (u nafaqat slavyan, balki jahon folkloriga ham murojaat qiladi).
Musiqachilar bu yo‘nalishlarni elektronika (Oligarkh, «Сруб» guruhlari), pop musiqa (Otyken), rok («Экспедиция восход»), muqobil (Green Apelsin) va rep (Drummatix) kabi zamonaviy va ommaviy janrlar bilan aralashtirib, mutlaqo yangi narsalarni olishadi. Yaqinda TikTok’da «Бонд с кнопкой» guruhi ommalashdi; ular 90-yillarning hind janridagi kommunal xizmatlari haqidagi «Кухня» seriali treki tufayli trendga chiqdi. Shu bilan birga, ularning diskografiyasida to‘liq «Праздник» etnoalbomi mavjud.
YANA O'QISH:
Rossiyaning “Theodor Bastard” folklor guruhi asoschisi Aleksandr Starostin (sahnadagi taxallusi Федор Сволочь) folklorga bo‘lgan qiziqishni odamlar tanish materialdan yangi g‘oyalarni izlashga, uni qayta ko‘rib chiqishga va madaniy tayanchni qaytarib olishga intilishlari bilan izohlaydi. Folklor ilhom manbai bo‘lib xizmat qiladi, ajoyib tarzda o‘zgaradi va boshqa janrlarga singib ketadi.
Folklor tobora ko‘proq kino va serial sanoatida qo‘llanilmoqda. So‘nggi yillarda turli darajadagi va janrdagi ko‘plab rus filmlari u yoki bu tarzda folklor va uning elementlaridan ilhomlangan: «Вампиры средней полосы», «Волшебный участок», «Сергий против нечисти», «Пищеблок» (qaysidir ma’noda shahar folkloriga asoslangan), «Последний богатырь» franshizasi va uning spin-offlari.
So‘nggi bir necha yil ichida esa kompyuter o‘yinlarini ishlab chiquvchilar xalq madaniyati mavzusidan juda faol foydalanishmoqda. Grafik novella elementlari bo‘lgan sarguzasht RPG va folklorga asoslangan «Черная книга» o’yini nafaqat Steam xalqaro o‘yin xizmatida yaxshi sharhlarga ega bo‘ldi, balki stol o‘yini ko‘rinishidagi davomini ham oldi. Shuningdek, “Slavania”ning g‘ayrioddiy qahramonning sarguzashtlari, «Василиса и баба Яга» sarguzashtlari va “The Tales of Bayun”, memlar asosidagi «Русы против ящеров» ham yaxshi qabul qilindi.
Belarus va Ukrainada ham shunga o‘xshash misollarni uchratish mumkin. Belarus musiqa jamoalari («Троіца» etnotriosi, «Безъ билета» va «Стары Ольса» folklor-rok guruhlari va boshqalar) albomlar chiqarishni davom ettirmoqda va muxlislar bazasini mustahkamlamoqda. «Шуфлядка писателя» nashriyoti shahar folkloriga asoslangan uchinchi hikoyalar to‘plamini nashr etmoqda. “Tales Of Meadows” belarus o‘rta asrlari haqidagi jangovar o‘yini e’lon qilindi. Ukraina loyihalaridan «Мавка. Лесная песня».
Folklor qayishqoqligi va serqirraligidan tashqari yana nimasi bilan ijodkorlarni o‘ziga tortadi?
Rossiyalik yozuvchi Anastasiya Strokina (“Rossiya ertak qahramonlari atlasi”) odamlarda eskapizm shunday namoyon bo‘ladi, deb hisoblaydi. Folklor ularni o‘zlariga bir oz tanish bo‘lgan, ilmiy nuqtayi nazardan tahlil va talqin qilish mumkin bo‘lgan boshqa voqelikka olib kiradi. Ba’zi ijodkorlarning ta’kidlashicha, bugungi kunda globallashuv va "umumiy axborot shovqini" shu qadar ko‘payib ketdiki, odamlar yanada chuqurroq va o‘ziga xosroq narsaga intilmoqda.
Markaziy Osiyoda “folklor trendi” qanday bo‘lyapti?
Bu yerda vaziyat Rossiya, Belarus va Ukrainadagi vaziyatdan farq qiladi. Masalan, o‘zbek folklori qayta tiklanayotgan milliy animatsiya va balet san’atida o‘z aksini topdi.
O‘zbek baleti XX asrda sovet tuzumi bilan birga tug‘ildi. Toshkentda vaqt o‘tishi bilan rus-sovet baletining shunchaki nusxasi emas, balki Yevropa klassikasi va an’anaviy raqslarining o‘ziga xos qorishmasi shakllandi. O‘ziga xos xoreografiya, ekspressiya va plastika xalq afsonalari va rivoyatlariga juda mos keladi.
Hozirgacha O‘zbekistonning boyligi "Lazgi. Qalb va muhabbat raqsi" deb nomlangan film premyerasi 2019-yilda bo‘lib o‘tgan. Xuddi shu yili ushbu an’anaviy Xorazm raqsi YUNESKO tomonidan nomoddiy madaniy meros ro‘yxatiga kiritildi, o‘zbek milliy teatri xalqaro maydonda o‘z nufuzini yanada mustahkamladi.
Xorazm lazgisi. Skrinshot: Hulkar Abdullaeva / YouTube
O‘zbekcha geymdevda-chi?
2023-yildan beri Doomers Entertainment studiyasi folklordan ko‘ra ko‘proq tarixga ega bo‘lgan “The Golden Horde” ekshnini ishlab chiqmoqda. Ammo bu ikki yil ichida studiya o‘z ishini eng zamonaviy Unreal Engine 5 o‘yin dvigateliga o‘tkazdi. Yana bir epik o‘yin loyihasi – “The Rise of Jaloliddin” – BlackBox Studio tomonidan tayyorlanmoqda. Ushbu loyihada o‘yinchi jangchi Jaloliddin Manguberdi rolini o‘ynashi va Chingizxon qo‘shini bilan jang qilishi mumkin.
O‘zbekistonda folklordan foydalanish tendensiyasi hozircha boshqa postsovet mamlakatlaridagi kabi sezilarli emas. Ehtimol, bu mamlakat mashhur Amerika-Yevropa madaniyatining gullab-yashnashini boshdan kechirayotgani sababli sodir bo‘lmoqda – odamlar globallashuvning afzalliklarini o‘zlashtirishni shunchalik xohlashadiki, ularning hamma narsasi arxaik, qiziqarsiz, oddiy ko‘rinishi mumkin.
The Rise of Jaloliddin / YouTubedagi geympley elementlari
Shunga o‘xshash fikrlarni prezident Shavkat Mirziyoyev 2019 yilda Termiz shahrida bo‘lib o‘tgan birinchi Xalqaro baxshichilik san’ati festivalining ochilishida ham bildirgan edi:
“Shou-biznes va “ommaviy madaniyat” tijorat sohasiga aylanib, aksariyat hollarda jamiyat ma’naviy taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan globallashuv davrida, afsuski, folklor san’atiga e’tibor va qiziqish susaymoqda”.
Balki buning sababi boshqa narsadir? Balki, aslida O‘zbekiston ko‘plab qo‘shnilar singari o‘z folklor ildizlaridan hech qachon uzoqlashmagandir? Mamlakatda hali ham slavyan kolyadkalaridan farqli o‘laroq, Navro‘z va Mehrjon bayramlari nishonlanadi. Milliy liboslar va xalq cholg‘u asboblari hali ham iste’molda. Balki shuning uchun ham mashhur “folklor to’lqini” O‘zbekistonda sezilmayotgandir – chunki u har doim shu yerda bo‘lgan?