Suren Ter-Avakyan va Vladimir Kim tomonidan yaratilgan "Kosmik detektiv" o‘quvchini XXV asrga olib o‘tdi. Marsda bosh qahramon-fazogir kimyoviy qurol ishlab chiqaruvchi yashirin tashkilotga qarshi kurashadi va qaroqchi robotlar bilan olishadi. "Kosmik detektiv"da odatiy gapdon pufakchalari ham, Marvel olami ruhidagi jonli harakatlar ham yo‘q. Buning o‘rniga, har bir rasmning ostida qisqa izohlovchi matn keltirilgan.
Aynan shu nashr birinchi sovet komiksi deb e’tirof etilgan — u Moskvada emas, balki Toshkentda, o‘sha paytdagi nufuzli "O‘zbekiston" nashriyotida chop etilgan.
"Kosmik detektiv"dan nafaqat sovet, balki Markaziy Osiyo komiks tarixi ham boshlanadi. Mahalliy rassomlar bu janrga milliy o‘ziga xoslik, mifologiya, feminizm, shahar turmush tarzi va ekologiya mavzularini tadqiq etish uchun murojaat qilishadi. Va buni o‘zlariga xos uslubda amalga oshirishadi.
"Kosmik detektiv" kitobining muqovasi. Mualliflar: Suren Ter-Avakyan, Vladimir Kim. "O‘zbekiston" nashriyoti (Toshkent), 1990-yil. Adadi: 100 000 nusxa.
Murzilka, Xo‘ja Nasriddin va targ‘ibot plakatlari
Birinchi sovet komiksi bo‘sh joydan paydo bo‘lib qolmadi: vizual hikoyalar shakllari SSSR va Sovet O‘rta Osiyosida Ter-Avakyan va Kimdan ancha oldin shakllangan edi.
Bolalar va o‘smirlar uchun mo‘ljallangan "Murzilka", "Quvnoq rasmlar" va "Misha" jurnallari kadr osti yozuvlari va takrorlanuvchi qahramonlari bor rasm turkumlarini chop etardi. Ular rasman komiks deb atalmasada, aslida shunday edi. Masalan, "Misha" Jyul Vern va Jonatan Sviftdan tortib Kir Bulichevgacha bo‘lgan jahon va sovet adabiyoti asarlarini ana shunday shaklga moslashtirgan.
"Misha" tahririyati bolalar davriy nashrlariga birinchi bo‘lib realistik komiks uslubini olib kirdi. Uning rivojlanishini rassomlar Sergey Kravchenko, Mark Lisogorskiy, Viktor Skrilev, Anatoliy Dubovik asarlarida kuzatish mumkin.
Kravchenko "Misha" jurnali uchun komikslar chizgan bo‘lib, uning asarlarida eng ko‘p uchraydigan qahramonlardan biri barcha o‘zbekistonliklarga tanish Xo‘ja Nasriddin edi. Rassom syujetlarni sovet yozuvchisi Leonid Solovyovning "Xo‘ja Nasriddin haqida qissa" deb nomlangan ikki qismli asaridan olgan. Ushbu xalq qahramoni haqida 1974 va 1975-yillarda ikkita sovet diafilmi yaratilgan. Diafilmlar rasman komiks hisoblanmasa-da, syujetni rivojlantiruvchi yozuvli rasmlar turkumidan iborat bo‘lgani uchun "to‘qqizinchi san’at" mezonlariga mos keladi.
Komiksdan oldingi hikoya qilishning barcha shakllari odamlarda murakkab g‘oyalarni matn va tasvir uyg‘unligi orqali idrok etish ko‘nikmasini shakllantirgan.
Sergey Kravchenkoning Xo‘ja Nasriddin haqidagi komiksi.
Genetik o‘zgarishlardan galaktik aka-ukalargacha
1991-yilda, "Koinot detektivi" asari chop etilgach, Ter-Avakyan va Kim to‘laqonli komiks — "Metamorfoza jinninmaligi"ni e’lon qildilar. Bu endi sarguzasht fantastika emas, balki genetik tajribalar va ularning oqibatlari haqidagi dahshatli unsurlarga ega triller edi. Qorong‘u voqealar bayoni shunday ibrat bilan yakunlanadi: "Umid qilamizki, bu kitobcha tabiat sirlariga shunchalik yaqin, shu qadar qudratli va ayni paytda shunchalik zaif bo‘lgan insonni bir oz bo‘lsa-da, mushohada qilishga undaydi."
Ilk to‘laqonli o‘zbek komiksi sifatida "Neon va Red"ni e’tirof etish mumkin, uning dastlabki sahifalari 2019-yilda nashr etilgan. Komiksni chop etish uchun 90 million so‘m talab qilingan, bu mablag‘ 2020-yil yanvariga qadar to‘plangan. Shohrux Nizomiddinov rahbarligidagi Comics.uz mualliflari Ilon Mask nomidagi maktabda tahsil olayotgan aka-uka Mardon va Shahzod haqidagi qissani hikoya qilishdi.
Ular g‘ayritabiiy qobiliyatlarga ega bo‘lib, sirli Tuunsan sayyorasi bilan tanishadilar. Voqealar O‘zbekistonda kechadi, kadrlarda tanish ko‘chalarni ilg‘ash mumkin. Birinchi sonning davomi loyihaning moliyaviy qiyinchiliklari tufayli do‘kon javonlariga yetib kelmadi.
"Neon va Red" sahifalarining skrinshot tasvirlari. Manba: Comics.uz / Telegram
Markaziy Osiyodagi grafik aktivizm
Zamonaviy komiks tez-tez ijtimoiy pozitsiyani ifodalash vositasiga aylanib bormoqda. 2022-yilda Qirg‘iziston (Viktor Tsoy), Qozog‘iston (Alisher Seitov) va O‘zbekistonlik (Viktoriya Kim) rassomlar guruhi muhim ijtimoiy va shaxsiy mavzularni yoritishni maqsad qilgan "Osiyo komiksi" xalqaro loyihasini yo‘lga qo‘ydi.
Qisqa hikoyalarda mediasavodxonlik, shaxsiy chegaralar, ruhiy salomatlik, ekologiya, ilmiy tafakkur, millatchilik, motivatsiya va hayvonlarni himoya qilish masalalari ko‘tariladi. Sodda rang palitrasi, tushunarli syujetlar hamda rus, qirg‘iz, qozoq va o‘zbek tillaridagi matnlar bunday asarlarni keng auditoriya uchun qulay qiladi. Loyiha faqat raqamli formatda mavjud bo‘lib, nashrlar arxivini Instagramdan topish mumkin. Hisob yangilanmay qolgan bo‘lsa-da, loyihaning o‘zi ma’rifat tarqatish va ijtimoiy fikr bildirish uchun komiksdan foydalanishning muhim namunasi hisoblanadi.
2021-yilda O‘zbekistonda asarlarini onlayn nashr etadigan birinchi manga studiyasi — Tokyo Group tashkil topdi. Ularning asarlari orasida "Chirchiq g‘ul" alohida ajralib turadi: bu afsonaviy mavjudot Alvasti va Kushon malikasi obrazi ishtirok etgan hikoyaDir. Studiya o‘z ishlarida o‘zbek folklori va mahalliy syujetlardan faol foydalanadi.
Skrinshot: Tokyo Group / Instagram
Manzara to‘liq bo‘lishi uchun har yili Toshkentda o‘tkaziladigan GeekCon va ComicCon kabi tadbirlarni ham tilga olish lozim. Mualliflar xiyobonlarida rassomlar, komikschilar va illyustratorlar o‘z asarlarini — komikslar, zin-nashrlar, mahsulotlar va otkritka(ochiqxat)larni namoyish etadilar. Bu potensial o‘quvchilar va endigina ish boshlayotgan mualliflar uchun muhim kirish nuqtasi bo‘lib, bu yerda ular fikr-mulohaza olishlari va ijodiy loyihalari uchun ozgina mablag‘ topishlari mumkin.
Qo‘shnilarning tajribasi
2015-yilda Bishkekdagi Bulut Studio "Altay" komiksini nashr etdi. Unda g‘ayritabiiy qobiliyatlarga ega maktab o‘quvchisi va Ala-Too tog‘ tizmasidan kelgan afsonaviy xavf haqida hikoya qilinadi. Komiksning har bir soni qo‘lda chizilgan, raqamlashtirilgan va so‘ngra raqamli vositalar yordamida rangga bo‘yalgan.
Olmaotadagi KHAN Comics nashriyoti etno-fantastika kichik janrini faol rivojlantirmoqda: ularning asarlari orasida Erketay, Jetysu va Orda turkumlari alohida e’tiborga loyiq. Ularning barchasi zamonaviy madaniyat va komiksning vizual tili bilan uyg‘unlashgan qozoq folkloriga boy. Bult Comics bu yo‘nalishni davom ettirib, kundalik yumushlar va shaharni qutqarish o‘rtasida muvozanat saqlagan superqahramon Botir — "Kazaxmen" haqidagi turkumni chiqardi. 2020-yildagi birinchi nashr 15 000 nusxada chop etildi va Qozog‘istonning “Meloman” kitob do‘konlari tarmog‘ida sotuvga qo‘yildi.
Skrinshot: BultComics / Instagram
Tojikistonda aktyor va prodyuser Jayhun Nasimiy 2018-yilda "birinchi tojik superqahramoni" – Mardi-mehrubonni yaratdi. U aqliy qobiliyatlarga ega bo‘lib, hayvonlar va hasharotlar bilan gaplasha oladi, dushmanlarni boshqaradi, qutqaruvchi robot ixtiro qiladi va ko‘plab qiyinchiliklarga qarshi kurashadi.
Bu loyihalarning barchasi jamoaviy moliyalashtirish, festivallar va rassomlarning fidoyiligi tufayli amalga oshirildi. Bu hali to‘laqonli sanoat yoki madaniy hodisa bo‘lmasa-da, tasodifiy muvaffaqiyat hikoyalari ham emas.