Ogohlantirish
Ushbu matnda jismoniy zo‘ravonlik sahnalari va nafratni targ‘ib qiluvchi iboralar keltirilgan. Agar bunday mavzularga nisbatan ta’sirchan bo‘lsangiz, unda o‘qimang.

Dina Rubinaga nima bo‘ldi?

Dina Rubina bilan bog‘liq mojaro uning 20-iyul kuni “Дождь” telekanalida bergan intervyusidan so‘ng avj oldi. Yozuvchining boshlovchi Mixail Kozirev bilan suhbati asosan adabiy yo‘nalishda bo‘ldi: Rubina asarlari uchun syujet topish, yozuvchilik faoliyatiga yondashuv, Isroilga ko‘chib ketganligi va mahalliy jamiyatga moslashish tajribasi haqida so‘zladi.
Biroq, suhbatning YouTube’dagi videoyozuviga kiritilmagan qismlari eng ko‘p muhokamaga sabab bo‘ldi. 22-iyul kuni Kozirev o‘zining Facebook sahifasida suhbatning qirqib olingan qismini joylashtirdi hamda HAMASning Isroilga hujumi hamda Isroil qo‘shinlarining G‘azo sektoriga javob zarbasiga oid Rubinaning uchta eng shov-shuvli iborasi rasmiy e’lon qilingan intervyuga kiritilmaganini qo‘shimcha qildi.
Kozirev Rubinaning gaplarini qisman keltirib o‘tgan:
“Isroil o‘zini himoya qilish huquqiga ega. U ularning hammasini xlorid kislotada eritish huquqiga ega. Hatto G‘azoni tozalab, uning o‘rniga avtoturargoh qurish huquqiga ega. Chunki u yerda hech qanday tinch aholi yo‘q, yo‘q! Bir o‘qituvchi isroillik askarning boshini muzlatgichda, boshqasi esa jasad qoldiqlarini qayta sotish uchun yerto‘lada saqlagan. Menga “tinch aholi” haqida gapirmasinlar.”

Kozirevning aytishicha, Rubina bilan intervyuning yakuniy varianti kelishilgan, ammo qirqib olingan fikrlar kelishilmagan. 29-iyul kuni yozuvchi o‘zining Facebook sahifasida “Дождь” boshlovchisining postiga izoh berib, uni bu jumlalarni “hissiy va mantiqiy kontekstdan” ajratib olganlikda aybladi.
“Bu hatto tuzoq ham emas, bu shunchaki o‘tkir kontekstga joylashtirilgan so‘zlarga yashirincha ma’no berib, ularni mohirona boshqarishdir. Agar bularning barchasi siz uchun haddan tashqari murakkab bo‘lsa, mana sizga oddiyroq nom: razillik. Razillik va nayrangbozlik”, — deb yozadi yozuvchi.
Qizig‘i shundaki, ushbu suhbatdan ko‘p o‘tmay, Toshkentda 10-oktyabr kuni “Turkiston” saroyida bo‘lib o‘tishi rejalashtirilgan Rubinaning kitobxonlar bilan uchrashuviga chiptalar sotilishi to‘xtatildi. Shundan so‘ng Rubinaning turmush urtog‘i yozuvchining chiqishlari Qozog‘iston va Gruziyada ham bekor qilinganini ma’lum qildi.
O‘zbekistonda Rubina rus tilidagi Toshkent haqidagi “Ko‘chaning quyoshli tomonida” nomli eng mashhur roman muallifi sifatida tanilgan. Ushbu asar uchun u 2007-yilda Rossiyaning «Большая книга» mukofotiga sazovor bo‘lgan.
Shuningdek, Rubinaning kichik hajmli asarlari, jumladan, adabiy faoliyatining Toshkent davri haqidagi avtobiografik hikoyalar turkumi ham bor. Lekin ular keng ommaga unchalik tanilmagan. Rubinaga tegishli deb hisoblanayotgan “Panelda” hikoyasida muallif sovet davridagi o‘zbek adabiyotida atigi “uch-to‘rt kishi ishlagan... va ular adabiy oqsoqollar legioniga xizmat qilgan” deb ta’kidlaydi yozuvchi.
Bu hikoyada o‘zbek yozuvchilari chala savod, layoqatsiz va iste’dodsiz shaxslar sifatida tasvirlangan, matnning o‘zi esa 2025-yilda ksenofobiyani eslatadigan iqtiboslarga to‘la:
 “Bir necha kundan so‘ng meni Yozuvchilar uyushmasining kotibi, garchi savodsiz bo‘lsa-da, o‘zbek adabiyotining mashhur namoyandasi huzuriga chaqirdi. U bir paytlar uzoq yoshligida Chimyon tog‘laridagi yaylovlarda mol boqqan va rubobni ham yaxshi chalgan, hatto tuman xalq iste’dodlari ko‘rik-tanlovida sovrin ham olgan ekan. Aslida hammasi o‘sha tanlovdan boshlanib, oltin muqovali o‘n olti jildlik asarlar to‘plami bilan yakunlangan. Uyushma kotibining xonasida boyagi ulug‘ adib ham o‘tirardi. Stol ustida esa qalin papka yotardi, uni ko‘rib sergaklandim.Xato talaffuzlarga boy rus tilida u:- Biz sening ijodingni kuzatyapmiz, — deya gap boshladi sobiq cho‘pon vazirona jilmayib. — Qaror qabul qilindi: senga topshiriq beriladi. Katta roman bor, mashhur.”(Rus tilidagi matnda asl nusxaning imlo va tinish belgilari saqlab qolingan — HD magazine).

Bu matn rus tilida ijod qiluvchi yozuvchilar imtiyozli mavqega ega bo‘lgan sovet adabiy doirasidagi norasmiy pog‘onaviylikga ishora qiladi. Shuningdek, u madaniyatlar tengsizligi haqidagi qoliplarni yaqqol namoyish etadi: guyoki rus, xususan, Lermontov nasri “maftunkor adabiy tilda” yozilganu, o‘zbek nasri esa sodda va qoloq tarzda tasvirlangan.
image
Dina Rubina Toshkentda kitobxonlar bilan uchrashuvda, 2018-yil. Foto: podrobno.uz     
Rubina bilan bog‘liq mojaro yozuvchining ommaviy nutqida adovat badiiy ifoda chegarasidan chiqib, jamiyat kayfiyatiga ta’sir ko‘rsata boshlashining yorqin misolidir. Bunda, u turli nutq usullarini qo‘llashda namoyon bo‘lgan - kamsituvchi iboralardan tortib, zo‘ravonlik va urushni targ‘ib qilishgacha, shuningdek, boshqa madaniyatga nisbatan umumlashtirish va qoliplashtirishga moyillikda yaqqol ko‘ringan.

Joan Rouling va Salmon Rushdiy

Eslatib o‘tamiz, Joan Rouling koronavirus pandemiyasi avjiga chiqqan paytda mazmun jihatidan shunga o‘xshash, lekin ahamiyati bo‘yicha umuman boshqa mojaro markazida qolgan edi. 2020-yilda “Garri Potter” muallifi bir maqola sarlavhasini qayta ulashdi. Unda ayollar, qizlar va “gender-nobinar shaxslar” uchun “hayz ko‘ruvchi odamlar” degan umumiy inklyuziv atama ishlatilgan edi.
Rouling o‘zining Twitter sahifasida nashrning majoziy tilini mazax qilishga urindi:
“Ishonchim komilki, ilgari bu toifadagi odamlarni ifodalash uchun qandaydir so‘z bo‘lgan. Iltimos, menga shu so‘zni eslatib yuboringlar. Ular ayollarmi yoki…?” (Asl matnda shunday yozilgan: “People who menstruate.” I’m sure there used to be a word for those people. Someone help me out. Wumben? Wimpund? Woomud? ").

Uning tviti LGBTQ faollari, kitobxonlar va hatto Garri Potter filmlari turkumida bosh rollarni ijro etgan aktyorlar tomonidan ham transfobiyada ayblash to‘lqinini keltirib chiqardi.
Yozuvchining o‘zi bunga javoban o‘z nuqtai nazarini tushuntiradigan batafsil esseni e’lon qildi. U feminizm masalasida biologik jinsning ahamiyati muhimligini ta’kidlagan, transgender odamlarning mavjudlik huquqini ham inkor etmagan, biroq jinslar o‘rtasidagi farqlar yo‘qolishidan xavotirda. Rasman Roulingning javobida haqoratlar yo‘q, ammo kinoyali ohanglar va keltirilgan dalillar uning pozitsiyasini passiv-tajovuzkor deb talqin qilishga asos beradi.
Rouling muxlislarining bir qismi uni boykot qilishga chaqirdi, shu bilan birga yozuvchini qo‘llab-quvvatlovchilar jamoasi ham kuchaydi. Bu voqea shuni yaqqol ko‘rsatadiki, muallifning ommaviy fikrlari uning asarlariga bo‘lgan munosabatni tubdan o‘zgartirishi mumkin - hatto nashr etilganidan o‘n yillar o‘tsa ham.
2024-yilda yana bir britaniyalik yozuvchi Salmon Rushdiy uni Rubina mojarosiga g‘alati tarzda yaqinlashtiradigan shov-shuvli hodisa markaziga tushdi. Berlindagi RBB radiostansiyasiga bergan intervyusida Rushdi G‘arb universitetlari hududlarini qamrab olgan G‘azoni qo‘llab-quvvatlash namoyishlariga shunday izoh berdi:
“Mening fikrimcha, bugungi kunda har bir inson G‘azoda sodir bo‘layotgan voqealar, u yerda halok bo‘lgan begunoh odamlar soni haqida qayg‘urishi kerak. Shu bilan birga, ba’zi namoyishchilar vaqti-vaqti bilan HAMASni ham eslab turishlarini istardim, chunki hammasi aynan ulardan boshlangan. HAMAS - terroristik tashkilot. Yosh taraqqiyparvar talaba faollarining fashist terrorchi guruhini qo‘llab-quvvatlayotgani g‘alati.”

image
Salmon Rushdiy suiqasddan omon qolgan va 2022-yilda ko‘zidan ayrilishiga oz qolgan. Foto: Wikimedia Commons. 
Aytgancha, Rushdiyning radikal fundamentalizmga qarshi alohida munosabati bor. 1988-yilda Rushdiyning “Shayton oyatlari” romani nashr etilganidan so‘ng, oyatulloh Ruhulloh Humayniy yozuvchiga maxsus fatvoda la’nat o‘qigan. Bu romanda Qur’on va uning Muhammad payg‘ambarga nozil bo‘lish tarixi musulmonlarni haqoratlaydigan darajada talqin qilingan. Shundan so‘ng, Eron rasmiylari Rushdiyning kallasi uchun 6 million dollar mukofot e’lon qilgan va 2005-yilda oyatulloh Ali Xomanaiy fatvoning amal qilishini tasdiqlab, Rushdiyni o‘ldirish savobli ish ekanligini ta’kidlagan.
Agar Rushdiy misolida dunyoviy va diniy qarashlar o‘rtasidagi ziddiyat haqida so‘z borsa, Zahar Prilepinning misoli yozuvchi shaxsiyatining faol radikal harakatga tizimli o‘zgarishini ko‘rsatadi.

Zahar Prilepin mojarosi

Adabiy faoliyatini o‘tkir ijtimoiy nasr muallifi sifatida boshlagan (uning “Gunoh” va “Sankya” romanlari shaxsiyat inqirozi va jamiyat tubidagi hayot tajribasini tadqiq qiladi) Prilepin 2010-yillarga kelib rus tilida yozadigan eng mashhur yozuvchilardan biriga aylandi. 2016-2017-yillarda Rossiya davlat ommaviy axborot vositalari uni yilning eng yaxshi yozuvchisi deb e’tirof etdi va 2019-yilda Colta nashri so‘rovi natijalariga ko‘ra, u o‘n yillikning eng ta’sirli muallifi deb topildi.
Prilepinning ijtimoiy mavqei asta-sekin siyosiy tus ola boshladi - ashaddiy milliy bolshevik sifatida u 2014-yilda Qrim bosib olinishiga qadar o‘z qarashlarini bir necha bor o‘zgartirdi. O‘sha davrda Prilepin shov-shuvli publitsist sifatida ham tanilgan edi - 2012-yilda u tanqidchilarning fikricha, antisemitik va ksenofobik qarashlarni aks ettiruvchi “O‘rtoq Stalinga maktub” nomli esse-pamfletni yozdi.
Prilepin nafaqat adovat va zo‘ravonlikni omma oldida targ‘ib qiladigan, balki unda o‘zi bevosita ishtirok etadigan yozuvchining hozirgi davr uchun kamdan-kam uchraydigan namunasidir. 2010-yillarning o‘rtalarida u Ukraina sharqidagi qurolli mojaroning va 2022-yil fevralida Rossiyaning keng ko‘lamli bosqinining faol ishtirokchisiga aylandi. 2019-yil avgust oyida u jurnalist va bloger Aleksey Pivovarovga Donbassdagi jangovar harakatlarda ishtirok etishning shaxsiy tajribasi haqida so‘zlab berdi:

“Men hamma narsani to‘g‘ri qilayotganimni bilaman. Albatta, vijdon qiynaydi. Bu vijdon azobi bilan kelgusida qanday yashashimni ham o‘ylab qolaman. Nima deyishmasin, men katta miqdorda odamlarni o‘ldirgan jangovar bo‘linmani boshqarganman. Buni yaxshi bilaman va keyinchalik bu bilan qanday yashayman?.. Bu odamlar shunchaki o‘lib ketdi va yerning ostida yotibdi. Ular juda ko‘p edi... Biz qilgan barcha ishlar – qonunga zid bolib, ko‘nglimizga nima kelsa shuni qildik.”

image
Zaxar Prilepin Ukraina sharqida. Foto: zaharprilepin.ru
Yozuvchilar alohida ramziy mavqega ega shaxslardir. Ularning so‘zlari nafaqat shaxsiy fikr, balki chuqur o‘ylangan intellektual bayonot sifatida qabul qilinadi - bu ularning har qanday ommaviy chiqishiga alohida vazn beradi. Shu bilan birga, madaniyatda ikki ma’noli va noaniq narsalar maydoni boshqa sohalarga qaraganda kengroq bo‘lgani uchun yozuvchilar siyosatchilar yoki shou-biznes yulduzlariga nisbatan kamroq rad etiladi.
Hayot shuni ko‘rsatadiki, nafrat nutqi qurolga aylangach, yozuvchi kuzatuvchi bo‘lishdan to‘xtaydi va ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz ravishda mojaroda qaysidir tarafni tanlaydi. Bu madaniy va qadriyatli ikkilanishni keltirib chiqaradi: agar muallifning ijodi zo‘ravonlik va nafrat bilan bevosita bog‘liq bo‘lsa, uni ijtimoiy pozitsiyasidan ajratish kerakmi?
Bu haqda qanday fikrdasiz? O‘z fikringizni Instagram va Telegram sahifalarimizda baham ko‘ring.