Yeseninning do‘sti, shoir Valentin Volpinning eslashicha, u Toskentga kelganida “quvnoq, hayajonli, yevropalik uchun g‘ayrioddiy bo‘lgan Turkistonning yam-yashil tabiatini, musaffo moviy osmoni-yu tor ko‘chalarini, “ko‘z”siz uylari, rang-barang kiyingan odamlari-yu xushbo‘y hidlar taralgan mahalliy shaharning manzarasiga, xullas, hamma narsaga ehtiros bilan qarar edi”. O‘sha paytda Toshkentda ayni Ramazon hayiti nishonlanayotgan edi – ko‘chalar minglab rang-barang to‘n kiygan odamlar bilan to‘la, palov va kaboblarning xushbo‘y hidi ufurib turar, karnay-surnay va nog‘oralar gumburlar, choyxonalar chiroqlar nuri bilan yorishib turar edi.
Qizig‘i shundaki, Yesenin mehmonxonaga joylashmagan. Buning o‘rniga u temir yo‘l stansiyasida – zaxira yo‘llarda turgan maxsus xizmat vagonida yashagan. Shoir ko‘p vaqtini Toshkent ziyolilarining madaniy doiralarida o‘tkazgan. Uning moskvalik o‘rtog‘i, shoir Aleksandr Shiryayevets Yeseninni mahalliy adabiy-badiiy jamiyatga olib kirdi.
Yesenin Xalq kutubxonasidagi “San’at studiyasi” kechalarida, qizil armiya klubida, hatto “Turon” va “Xiva” kinoteatrlaridagi film seanslaridan oldin tomoshabinlarga she’rlaridan o‘qib berar edi. Toshkent tomoshabinlari orasida shoir katta muvaffaqiyatga erishdi. “Rossiyalik mehmon” har doim mahalliy shoirlar va rassomlar qurshovida bo‘lgan.
image
Volpinning kvartirasi rekonstruksiyasi, unda Yesenin birinchi marta "Pugachyov" poemasini o‘qigan. Foto: Toshkentdagi Yesenin muzeyi

Marshrut va geografiya

Yeseninning asosiy manzili Toshkent bo‘lsa-da, shoir qadimiy Samarqandni ham ko‘rishga intilar edi. U yerda bir necha kun bo‘lib, diqqatga sazovor asosiy me’moriy joylarni ziyorat qildi. Samarqand rus elining kuychisida katta taassurot qoldirdi. Rassom Kuzma Petrov-Vodkin 1921-yil yozida xotiniga bunday yozgan edi:

"Bir necha kun oldin Yeseninni ko‘rdim... U Samarqanddan juda xursand bo‘lib qaytdi va g‘oyat tetik edi".

Ammo Buxoroga Yesenin yetib borolmagan, shekilli. Aleksandr Volkovning ta’kidlashicha, shoir o‘zi “hech qachon ko‘rmagan Buxoro haqida yozgan”. Shunday bo‘lsa-da, Turkiston muhitiga bir zumgina sho‘ng‘ib chiqishi va Samarqandga sayohati shoirning tasavvurini sharqona obrazlar bilan boyitishga zamin yaratdi.

Yesenin she’riyatida Turkiston izlari

Markaziy Osiyoga qisqa muddatli safari Yesenin uchun izsiz ketmadi. Ammo bu shoirning ijodiga qanchalik ta’sir ko‘rsatdi? U 1921-yilda vataniga qaytgandan so‘ng Turkiston haqida na she’r, na doston yozdi. Asosiy sharqona asarlari keyinroq paydo bo‘ldi – mashhur “Fors taronalari” turkumi 1924-yilda yozilgan.
ТShunday bo‘lsa-da, 1921-yil taassurotlari uning xotirasi va ijodida mustahkam o‘rnashib qoldi. Ular keyinchalik shoir she‘riyatida alohida obrazlar va metaforalar shaklida paydo bo‘lgan. Masalan, 1923-yilda yozilgan "Bu ko‘cha menga tanish…" she’rida Yesenin uzoq safarlarini eslaydi:
Аfg‘on diyorining oltin qumlariBuxoroning shaffof tumanlari.Eh, men ham bilaman bu diyorlarni –Ancha yo‘l bosib o‘tdim u yerdan…

<i>HD magazine muharririning havaskorona tarjimasi</i>

Bu yerda “Buxoroning shaffof tumanlari” deganda Buxoro ustidagi jazirama tuman tasviri haqida gap ketadi.
image
Jazirama Buxoro shu kunlarda. Foto: Ildar Sodiqov
Turkiston toponimlarini yozishdan tashqari, sayohat Yeseninda Sharq madaniyatiga chuqur qiziqish uyg‘otgan. U mahalliy she’riyatga, musiqaga, urf-odatlarga chin dildan qiziqib qoldi. Do‘stlari Sergeyning o‘zbek xalq qo‘shiqlari va she’rlarini katta qiziqish bilan tinglagani, eski shahar choyxonalarida soatlab ko‘k choy ichgani, ayniqsa, Shayxontohur va O‘rda choyxonalarini yaxshi ko‘rib qolganini eslagan. Yesenin tapchan ustida chordana qurib o‘tirishga ham urinib ko‘rdi, lekin unchalik ham o’xshayvermadi. Shuning uchun oyoqlarini baribir pastga tushirib, xuddi yosh boladek silkitib o‘tirar edi. Issiqqa qaramay, u kostyum-shim, galstuk va yaltirab turadigan tufli kiyib, Toshkent ko’chalarida oliftalarcha yurgan.
Qiziq tafsilot: tez-tez ichib turishni yaxshi ko’radigan Yesenin Toshkentda spirtli ichimliklarni deyarli iste’mol qilmagan. Guvohlarning ta’kidlashicha, Turkistonga maftun bo‘lgan shoir Sharqning rang va iforlarini hushyorlik bilan o‘ziga singdirib, hech qanday shirakayfsiz ilhom olgan. Aytish mumkinki, Markaziy Osiyo unga yangi ijodiy nafas, yangicha nigoh baxsh etdi.
Mashhur “Shahinam, o mening Shahinam” («Шаганэ ты моя, Шаганэ») she’rida quyidagi misralar yangraydi:
Sheroz qancha bo‘lmasin ko‘rkamAziz o‘lka Ryazandir menga.

Erkin Vohidov tarjimasi

Yesenin bu yerda “Sharq – go‘zal, lekin jonajon Ryazan yurakka azizroq”, demoqchi bo‘lgandek. Uning sharqona lirikasini tushunish kaliti ham shunda. U aniq bir Turkiston yoki aniq bir Fors diyori haqida emas, balki rus qalbining Sharq ekzotikasi bilan uchrashuvi haqida. Sharqona obrazlar uning uchun o‘z his-tuyg‘ularini – xavotiri, umidsizligi, umidlarini yangi, ramziy ma’noda ifodalash vositasiga aylandi. Turkumdagi bir she’rda qahramon Toshkent choyxonasida “Tehronning moviy gullari” ruhiy jarohatlarni davolashini aytadi.

“Afsonalarni buzuvchilar”: zamonaviy buzib ko’rsatish va spekulyatsiyalar

Yeseninning Markaziy Osiyoda o‘tgan uch haftalik hayoti tarixi vaqt o‘tishi bilan ko‘plab afsonalar – ba’zan beg‘ubor, ba’zan esa ataylab bo‘rttirilgan asotirlar bilan boyib bordi. Ulardan ba’zilarini ko‘rib chiqamiz.
1-afsona: “Sharqqa safar shoir ijodiga tubdan ta’sir ko‘rsatgan”.
Ommabop adabiyot va ommaviy axborot vositalarida Yeseninning Turkistonga safari shoir uchun deyarli burilish nuqtasi bo‘lgani, uni shoh asarlar yaratishga ilhomlantirgani haqidagi fikrlar tez-tez uchraydi. Masalan, zamonaviy nashrlarning yozishicha, Toshkentdan olgan taassurotlari Yesenin ijodiga katta ta’sir ko‘rsatgan. U aynan shu yerda "Pugachyov" dostonini yozib tugatgan va “Fors taronalari” turkumini o‘ylab topgan. Bu gapda jon bor – “Pugachyov” poemasini u chindan ham Toshkentda qo’lyozma holida yozib tugatgan, mahalliy aholiga ham o‘qib bergan.
Turkiston taassurotlarisiz, ehtimol, “Fors taronalari”da bunday yorqin sharqona bo‘yoqlar bo‘lmasligi mumkin edi. Lekin nima bo‘lgan taqdirda ham “Fors taronalari” turkumi ustidagi asosiy ijodiy ish bir necha yildan keyin – 1924-yil kuzida, Yesenin Boku va Gruziyada yashagan paytda bajarildi. Turkiston turtki berdi, lekin darhol she’rlar yozdiradigan ilhom manbayiga aylanmadi. Shuning uchun Sharqqa sayohat – bu butun manzaraning o‘zgarishi emas, balki Yesenin she’riyatidagi muhim bo‘yoq, desak to‘g‘riroq bo‘ladi. Ko‘rganlarini “hazm” qilib, she’rga solishi uchun shoirga vaqt kerak bo‘ldi.
image
Yesenin (o‘rtadagi rasmda) Batumida, 1924-yil.
2-afsona: “Yesenin butun Sharqni kezib chiqdi – Buxoroda ham, Samarqandda ham bo‘ldi, Fors diyorida ham deyarli bo‘ldi”.
Bu afsonani ommaviy axborot vositalari har doim bajonidil ilib oladi. Masalan, taniqli rus aktyori Sergey Bezrukov yaqinda bergan intervyusida "Nafaqat Toshkentda, balki Buxoro va Samarqandda ham bo‘lgan Yesenin tarjimayi holida O‘zbekiston alohida o‘rin tutadi"? deydi va Sharq she’riyati (to Firdavsiy asarlarigacha) shoirga chuqur ilhom bag‘ishlaganini aytadi. Bunday fikrlar Yeseninning Sharq mamlakatlari bilimdoni, tom ma’noda jahongashta sharqshunos shoir sifatidagi qiyofasini yaratadi. Aslida esa hammasi ancha kamtarona bo‘lgan.
3-afsona: “Toshkentda Yesenin to‘xtovsiz aysh-ishrat va mojarolarga berilib ketgan”.
Shoirni o‘z vatanida bezori sifatidagi shov-shuvli obro‘si ta’qib qilib kelgan va ayrim mualliflar bu tasavvurni uning Sharqqa safariga ham ko‘chirib o‘tkazishgan. Aslida, guvohlarning ta’kidlashicha, Yesenin Turkistonda o‘zini hayratlanarli darajada xotirjam va hatto vazmin tutgan. Ha, bir latifanamo voqea bo‘lgan: Volkovning hikoyasiga ko‘ra, bir kuni Yesenin “Men bu yerga buning uchun kelganim yo‘q”, deb konsertdan yugurib chiqqan. Ko‘chada shoir tuyaning bo‘ynidan quchoqlab, unga: “Ey azizim, meni bu yerdan Majnun misoli olib ket...”, deb aytgan.
Bu epizod Yeseninning oddiy yevropacha dam olish (estrada va kino)dan hafsalasi pir bo‘lganini yaqqol ko‘rsatadi. U tango va kabare emas, balki haqiqiy Sharq nafasini his etishni xohlagan. Lekin u bu yerda hech qanday katta janjal-to‘polon ko‘tarmagan. Aksincha, shoir ko‘p mehnat qilgan (dostonini tugatgan, omma oldida chiqishlar qilgan) va yangi madaniyatni o‘rgangan.
O‘zbekistonda Sergey Yesenin xotirasi uzoq vaqtdan beri saqlanib kelmoqda: 1981-yildan buyon Toshkent markazida Yesenin uy-muzeyi faoliyat yuritmoqda. Shoirning qizi Tatyana Yeseninaning uzoq yillar aynan Toshkentda yashab, otasining yodgorliklarini saqlagani va ularni muzeyga topshirgani bejiz emas.
Bugun biz ko‘p jihatdan Rossiyadan boshlangan e’tiborning yangi to‘lqinini kuzatmoqdamiz. 2025-yilda Yeseninning tavallud sanasi vatanida katta miqyosda nishonlanadi. Chunki shoirning tavalludiga 130-yili to‘ldi. Shu bahona bilan Rossiya madaniyat arboblari shoirni Markaziy Osiyoga “qaytarishmoqda”. Masalan, Sergey Bezrukov butun boshli loyihani amalga oshirdi: 2025-yil kuzida u o‘zining «Хулиган. Исповедь» (“Bezori. Iqror”) spektaklini olib kelmoqchi va bir vaqtning o‘zida shaharda Yeseninga haykal o‘rnatish tashabbusi bilan chiqmoqda.
image
Toshkentdagi Yesenin muzeyi ekspozitsiyasi.
Aktyorning so‘zlariga ko‘ra, yodgorlik xalqlar o‘rtasidagi madaniy aloqalar ramziga aylanadi. Rossiya tomoni loyihani moliyalashtirishga tayyor. “Yesenin xotirasi sobiq ittifoq xalqlarining umumiy madaniy kodidir”, – deydi Bezrukov. U Yesenin she’riyatini ittifoqdosh mamlakatlar maktablarida o‘rganish strategik ahamiyatga ega ekanini ta’kidlaydi.
Yesenindagi sharqona motiv sayohatlar haqidagi hisobotdan ko‘ra ko‘proq vatan va muhabbat haqidagi an’anaviy mavzuni bezaydigan va chuqurlashtiradigan badiiy usul sifatida xizmat qiladi. Uning “Fors taronalari” turkumi ko‘p jihatdan afsonaviylashtirilgan Sharq timsoli bo‘lib, real taassurotlar (Toshkent, Kavkazorti) va shoirning boy fantaziyasi asosida yaratilgan.
Darvoqe, Yeseninning o‘zi, turkum nomiga qaramay, hech qachon Eronda bo‘lmagan. Zamonaviy adabiyotshunoslarning ta’kidlashicha: Turkistonga qisqa muddatli safar (1921-yil may-iyun) va Ozarbayjonga uzoq muddatli safar (1924-1925-yillar oxiri) Yeseninga o‘zining ertaknamo Fors mamlakatini yaratishiga imkon bergan. Buning uchun zarur ma’lumotlar va manzaralarni taqdim etgan. Ammo shoir Turkiston haqida to‘g‘ridan to‘g‘ri ocherklar qoldirmagan. Sharq tajribasi uning she’riyatida bilvosita, badiiy qayta anglash prizmasi orqali namoyon bo‘lgan.
Hikoya yoqdimi? Instagram va Telegramda bizni kuzatib boring — u yerda yanada qiziqarli ma’lumotlar bor.