Uzun tundan keyingi tong

Navro‘z (qadimgi fors tilidan “yangi kun” deb tarjima qilinadi) qadimdan bahorgi tengkunlik kunida nishonlanadi – odatda bu 20 yoki 21-martga to‘g‘ri keladi. Bu paytda Quyosh osmon ekvatorini kesib o‘tadi va uning nurlari Yerga to‘g‘ri burchak ostida tushadi. Navro‘z yangi yilning boshlanishi ekanligini ramziy tarzda ifodalovchi Quyosh taqvimi Yerning harakati va fasllarning almashinuvini ko‘p asrlar davomida kuzatish natijasida vujudga kelgan.
Hisobi tarixiy voqealar – Iso Masihning tug‘ilishi yoki Muhammad payg‘ambarning Makkadan Madinaga ko‘chishi bilan bog‘liq bo‘lgan grigoryan va musulmon taqvimlaridan farqli o‘laroq, Navro‘z ma’lum bir sanaga ham, shaxsga ham bog‘liq emas. Bu haqda zardushtiylarning muqaddas kitobi "Avesto"da ma’lumotlar uchraydi, bayramning o‘zi esa zardushtiylarning yoz va qish, quyosh va oy, yorug‘lik va zulmat dualizmiga borib taqaladi.
Navro‘z ramziy va g‘oyaviy jihatdan birinchisining ikkinchisi ustidan g‘alaba qilishi bilan bog‘liq bayramdir.  Ehtimol, aynan shu abadiy syujet Navro‘zning islom bilan birga, Sobiq Ittifoq mamlakatlari misolida esa mafkuraviy taqiqlarni chetlab o‘tib, omon qolishiga imkon yaratgandir.

Eron va Afg‘onistonda hozir ham quyosh taqvimidan foydalanib, Navro‘z yangi yilning boshlanishi sifatida nishonlanadi. Tojikiston, O‘zbekiston, Turkmaniston, Ozarbayjon, Gruziya, Albaniya, Qirg‘iziston, Shimoliy Makedoniya, Turkiya va Qozog‘istonda Navro‘z muhim davlat bayrami hisoblanadi. Navro‘z Iroqda (ayniqsa Kurdistonda), Pokistonda, Hindistondagi pars qavmi orasida, shuningdek, Rossiyaning Dog‘iston, Tatariston va Boshqirdiston kabi ba’zi hududlarida ham nishonlanadi.

Navro‘z qanday nishonlanadi?

Zamonaviy Navro‘z bayramini nishonlash marosimlari qanday shakllana boshlaganini tushunish uchun qiziq manba deb Umar Xayyomning (1048-1131) "Navro‘znoma" asarini aytish mumkin. Buyuk shoir, faylasuf va astronom, saljuqiy hukmdor Malikshoh davrida yangi musulmon fors taqvimini yaratishga rahbarlik qilgan. Buning uchun qadimgi fors taqvimi o‘sha davr astronomiyasi yutuqlarini hisobga olgan holda qayta ko‘rib chiqilgan va yangi siyosiy hamda lingvistik vaziyatga moslashtirilgan – masalan, forscha oy nomlariga yangi arabcha nomlar beriladi. Jaloliddin Malikshoh sharafiga "jaloliy" deb nomlangan Umar Xayyom keltirgan taqvim Eronda XX asr boshlarigacha qo‘llanilgan.
"Navro‘znoma"da Umar Xayyom qadimgi Eron shohlari saroylarida Navro‘z bayrami qanday nishonlanganini hikoya qiladi. Bayramning birinchi kunida hukmdorga yettita ramziy sovg‘a taqdim etilgan: sharob solingan oltin qadah, uzuk, dirham, shoh dinori, bir quchoq unib chiqqan arpa, qilich, kamon va o‘q (harbiy kuch belgisi sifatida), shuningdek, siyohdon va qalam (bilim va adolatli boshqaruv ramzi sifatida). Yetti raqami asrlar davomida Navro‘z an’analarida muqaddas ahamiyat kasb etib kelgan.
Masalan, Ozarbayjonda hozir ham bayram dasturxoniga nomlari “s” harfi bilan boshlanadigan yettita mahsulot qo‘yiladi: sumax – ziravor, syud – sut, sirke – sirka, semeni – unib chiqqan bug‘doy, sabzi – ko‘katlar va boshqalar. Ovqatdan tashqari stolga oyna, sham va bo‘yalgan tuxum qo‘yiladi. Qozog‘istonda bayramning asosiy marosim taomi “Nauriz-ko‘je” hisoblanadi, u an’anaviy ravishda yetti masalliqdan tayyorlanadi: sut, go‘sht, yog‘, tariq, arpa, makkajo‘xori va suv (ba’zan guruch yoki boshqa donlar qo‘shiladi). Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Janubiy Sibirning chorvachilik madaniyatlarida Navro‘z chorva mollarining bahorgi tug‘ishi va birinchi sutining paydo bo‘lishiga to‘g‘ri keladi.
O‘zbekistonda Navro‘zning asosiy ramzlaridan biri sumalak – un va bug‘doydan tayyorlanadigan quyuq shirin taom bo‘lib, u mo‘l-ko‘lchilik va kelajakdagi hosilga bo’lgan umid ramzidir. Sumalak tayyorlash mashaqqatli bo’lib, bu unchalik tezkor jarayon emas. Unib chiqqan bug‘doy doni maydalanadi va siqib quyuq oq suyuqlik olinadi. Bu ekstrakt qaynab turgan yog‘ va un bilan aralashtiriladi, bo‘tqa kuyib ketmasligi uchun qozonning tagiga mayda toshchalar qo‘yiladi. So‘ngra qaynatma katta qozonda aralashtiriladi, qaynatish yarim tungacha davom etadi. Xuddi non xamirturushida bo‘lgani kabi, sumalakni yaxshi kayfiyatda pishirgan ma’qul – shunda u mazaliroq bo‘ladi va uni iste’mol qilgan har bir kishiga omad keltiradi.

Olov, raqs maydoni va Mikki Maus: Navro‘zning yangi talqini

Eronliklar uchun Navro‘z arafasi postsovet madaniyatiga xos bo’lgan Yangi yil arafasidagi umumiy yig‘im-terimga o‘xshaydi. Eronda bu alg’ov-dalg’ov amaliyot “khone takoone” deb atalib, fors tilidan “to‘ntarilgan uy” deb tarjima qilinadi. Asosiy maqsad – yangi yilni toza xonadonda, xotirjam holatda kutib olish. Navro‘z arafasidagi kechada katta-yu kichik o‘tgan yilgi tashvishlardan poklanish uchun ochiq olov ustidan sakraydi.
Qizig‘i shundaki, Navro‘z asta-sekin global meynstrimning bir qismiga aylanib bormoqda: bayram taomlari retseptlarini The New York Times va National Geographic’da ham uchratish mumkin. 2023-yilda Disney Mikki Maus ishtirokida “forscha yangi yili”ni qanday kutib olish kerakligini tushuntiruvchi rolik chiqardi, Disco Tehran (global Eron diasporasining musiqiy loyihasi) – bu yil London, Berlin, Parij va Gamburgda “Navro‘z-pati” o‘tkazmoqda.
Navro‘z – qish qanchalik uzoq davom etmasin, oxir-oqibat tugashini eslatib turadi. Iqlim o‘zgarishi sayyoramiz qiyofasini o‘zgartirayotgan, geosiyosiy mojarolar zo‘ravonlikni ko‘paytirayotgan asrda bu, ehtimol, faktlarni tekshirishni talab qilmaydigan kam sonli yaxshi yangiliklardan biridir. U o‘z-o‘zidan, dabdabali e’lonlarsiz va bahslarsiz aylanib kelaveradi. Bu ham bir uning o‘ziga xos, o‘zgarmas uyg‘unligi anglatadi.
Toshkentda Navro‘z bir nechta maydonlarda nishonlanadi – biz HD magazine’da eng qiziqarli joylar va tadbirlarni bitta materialda jamladik.